Er is een complottheorie dat de man die zich in 1987 in de Duitse Spandau-gevangenis verhing eigenlijk een dubbelganger van de nazi-oorlogsmisdadiger Rudolf Hess was. Deze theorie is nu eindelijk ontkracht.

Op 10 mei in 1941 vloog nazi-kopstuk Rudolf Hess (1894-1987) solo naar Groot-Brittannië. Boven Schotland stortte hij neer, werd opgepakt en veroordeeld tot levenslang tijdens de Neurenberg-processen. Maar was het Hess wel? Al jarenlang doen geruchten de ronde dat de gevangene, die in de nok bekendstond als Spandau #7, een dubbelganger was. In KIJK hebben we een Complot!-aflevering aan Rudolf Hess gewijd en die willen we je natuurlijk niet onthouden.

Overigens is er nu eindelijk een punt achter de doppelgänger-discussie gezet. Wetenschappers hebben namelijk bloedmonsters geanalyseerd van Spandau #7 en een levend familielid van de plaatsvervanger van Hitler en kwamen tot de conclusie dat het wél Hess was die al die tijd zat opgesloten.

De zaak

Laat in de middag van 10 mei 1941 stijgt vanaf een vliegveld in de buurt van het Zuid-Duitse Augsburg een Messersmitt Bf 110E op. Het toestel zet koers naar Den Helder, schiet met bijna 600 kilometer per uur over Schiermonnikoog en vervolgens de Noordzee op. Op 100 kilometer voor de Britse kust draait het jachtvliegtuig maar liefst een uur lang rondjes, wachtend op het juiste moment. Dat komt schijnbaar om 21.52 uur. De piloot duikt met zijn toestel onder de radar en vliegt kort daarna laag over Schotland in de richting van het aan de westkust gelegen Kilmarnock. In de buurt van het plaatsje Eaglesham draait de Bf 110 opnieuw een paar rondjes en stort niet lang daarna, om 22.50 uur plaatselijke tijd, neer. De vlieger, die zich met zijn parachute in veiligheid weet te brengen, geeft zich over aan een boer die het allemaal heeft zien gebeuren. Al snel wordt duidelijk dat de piloot niet zomaar een deserteur is. De man die de Britten zonder slag of stoot in handen hebben gekregen blijkt Rudolf Hess te zijn, de plaatsvervanger van Adolf Hitler.

Portret van Rudolf Hess. © AFP

De geruchten

Als de tweede man van Nazi-Duitsland zo’n bizarre actie onderneemt, dan zorgt dat voor een vloedgolf van geruchten en een zee van samenzweringstheorieën. Er zijn boeken volgeschreven over wat Hess bezielde om naar Groot-Brittannië te vliegen. Het meest gangbare verhaal is dat Hess onder de druk bezweek en in een dolle bui besloot de oversteek te wagen om met de vijand over vrede te onderhandelen. Er zijn ook mensen die denken dat de man die destijds uit de lucht kwam vallen Hess niet was. Het zou om een dubbelganger gaan. De echte Hess zou, toen hij tijdens de eerste wereldoorlog jachtvlieger was, flinke verwondingen en de daaruit voortkomende littekens opgelopen hebben. De ‘nep-Hess’ was volgens die mensen een vrijwel puntgaaf exemplaar zijn en kon dus nooit de echte Walter Richard Hess zijn geweest. Dat beweerde militaire chirurg Hugh Thomas in zijn boek Mei 1941: de liquidatie van Rudolf Hess, dat hij schreef nadat hij Hess in 1973 onderzocht had. “Want de romp,” zo sprak hij, “kan niet liegen.”

Maar een van de mooiste en best onderbouwde theorieën komt toch wel van Martin Allen. In zijn boek Het Hitler-Hess bedrog beweert de Britse historicus dat Hess’ vlucht naar Schotland deel uitmaakte van een uitgebreid complot onder regie van de Britse geheime dienst: Special Operations One (SO1). Dat alles onder de raadselachtige naam Operation HHHH.

Aan het eind van de zomer van 1940 stond Groot-Brittannië er beroerd voor. De ‘Battle of Britain’ was in volle gang en als de Royal Air Force door de Luftwaffe uitgeschakeld zou worden, was er maar weinig dat de Duitsers ervan kon weerhouden om Groot-Brittannië binnen te vallen of uit de oorlog te bombarderen. Toch ging het om een conflict dat Hitler liever niet wilde. Het eiland aan de overkant van het Kanaal maakte geen deel uit van Hitlers plannen voor het Duitse rijk. De ‘Lebensraum’ voor het Duitse volk lag wat Hitler betrof in Rusland, maar een tweede front openen leek erg gevaarlijk. Dus werden er al maandenlang in het geheim allerlei vredesvoorstellen uitgewisseld, die tot dan toe op niets uitgelopen waren. Hitler wilde ver gaan: terugtrekking uit onder meer Nederland, België en Frankrijk, en als kers op de taart mocht Polen weer een eigen staat vormen.

Maar de Britse minister-president Winston Churchill zag vrede en samenwerking met de Duitsers helemaal niet zitten. Hij besefte dat de honger van de nazi’s nooit te stillen was en dat ze de West-Europese landen op den duur toch weer aan zouden vallen. Een akkoord stelde het grote Europese conflict alleen een paar jaar uit, waarna Duitsland vrijwel onverslaanbaar zou zijn. De oorlog, zo vond Churchill, moest hier en nu uitgevochten worden. Maar als de Duitsers ervan overtuigd konden worden dat vrede bespreekbaar was, zou dat de Engelsen net die paar maanden uitstel geven om weer op krachten te komen. En als de Britten bij Hitler dan ook nog het idee konden implanteren dat een aanval op de Sovjet-Unie een goed idee was, dan zouden er in één klap twee vliegen geplet worden: een adempauze voor Engeland en een einde aan de communistische dreiging. Vredesbesprekingen met Engeland zouden Hitler vrijwel zeker voldoende zelfvertrouwen geven voor een aanval op Rusland.

Een vredesvoorstel dat rechtstreeks van Churchill kwam, zou niet geloofwaardig zijn. Iedereen wist dat de premier (en minister van oorlog) een fel tegenstander van appeasement (verzoeningspolitiek) was. De toenaderingspoging zou door andere Engelse politici gedaan worden. Ze richtten zich niet rechtstreeks tot de Führer, maar tot Karl Haushofer, de ‘architect’ van Hitlers Lebensraum-idee, waarbij Duitsland de aanspraak op zijn voormalige koloniën opgaf in ruil voor het recht om de grenzen binnen Europa te verleggen. En wel zo dat alle etnisch-Duitse volkeren in West-Polen, het Sudetenland, Oostenrijk, het uiterste noordwesten van Joegoslavië, Zwitserland, Noord-Italië en Elzas-Lotharingen binnen die grenzen zouden vallen. Uiteindelijk moest het Groot-Duitse Rijk zich uitstrekken van de Oostzee tot de Stille Oceaan. “Haushofer,” zo schrijft Allen in zijn boek, “negeerde even het kleine, doch belangrijke feit dat dit grondgebied grotendeels toebehoorde aan een ander: Rusland.”

Karl Haushofer en zijn zoon Albrecht waren niet alleen belangrijke adviseurs van Hitler, maar ook nog eens goede vrienden van Rudolf Hess. En daarmee werden ze de ideale ingang voor Operation HHHH. (De letters staan volgens Allen voor de beginletters van de namen van de hoofdpersonen: Hitler, Hess, en de twee Engelse politici Halifax en Hoare.) De Britse geheime dienst wilde Hitler, via Hess, laten geloven dat Lord Halifax, gesteund door koning George VI, een motie van wantrouwen tegen Churchill in zou dienen. De premier moest na die verkapte staatsgreep wel aftreden, waarna Halifax de opdracht zou krijgen om een nieuwe regering te vormen. En in de tussentijd kon best alvast over vrede onderhandeld worden. Het was een scenario dat de Haushofers en dus Hitler volgens de Britse geheime dienst wel zouden kunnen geloven.

Beide partijen hadden belang bij absolute geheimhouding. De Britten wilden niet dat de Amerikanen zich met hun plan zouden bemoeien. En Hitler, die in het openbaar gezworen had de Engelsen te vermorzelen, was (zoals altijd) bang voor gezichtsverlies.

De ontmoeting zou plaatsvinden bij het Schotse Dungavel House, het met een heuse landingsbaan uitgeruste buitenverblijf van de hertog van Hamilton. In 2000 beweerde een vrouw die naar eigen zeggen op die tiende mei in Dungavel House was dat de lichten langs de baan in eerste instantie aan waren. Maar nadat het toestel van Hess een paar keer langs gevlogen was, werden de landingslichten ineens gedoofd. Korte tijd later kletterde de Messerschmitt door brandstofgebrek uit de lucht. Aan de man die hem ‘gevangennam’ stelde Hess zich voor als ‘Alfred Horn’. Hij beweerde “an important message for the Duke of Hamilton” te hebben.

Maar wat ging er nou mis? Hoe liep een geplande ontmoeting zo verschrikkelijk in de soep? Waarom, als het al waar is, werden de landingslichten gedoofd? Martin Allen weet het ook niet precies. Maar hij vermoedt dat de Engelsen iemand anders verwachtten: Ernst Bohle, de Duitse staatssecretaris van buitenlandse zaken. Ze zouden geschrokken zijn toen op het allerlaatste moment op een of andere manier bekend werd dat de piloot Hess was. Bohle kon je nog wel voor de gek houden, maar een man als Hess niet. Het feit dat Hess de Messerschmitt speciaal voor deze vlucht om liet bouwen, is volgens Allen een duidelijke aanwijzing dat hij niet gek was en dat het om een geplande ontmoeting ging, met medeweten en instemming van Hitler himself.

De feiten

Leuk, zo’n boek. De schrijver heeft ongetwijfeld diepgravend onderzoek gedaan en sommige aanwijzingen zijn overtuigend (al gebruikt hij wel erg vaak woorden als ‘mogelijk’ en ‘waarschijnlijk’). Maar op het moment suprême, de raadselachtige gebeurtenissen rond de ‘crash van Hess’, laat hij het afweten. Waarom zijn de boer aan wie Hess zich overgaf en anderen die in die eerste, verwarrende uren met Hess in contact zijn geweest, niet tot zwijgen gedwongen en werden de onderhandelingen met de Duitser niet gewoon voortgezet?

Kan het niet zijn dat Hess gewoon doorgedraaid is? Tijdens de naoorlogse processen in Neurenberg, waarbij verschillende nazi-kopstukken berecht werden, gedroeg Hess zich nogal vreemd. Hij leek af en toe volledig gedesoriënteerd, staarde voor zich uit, en beweerde aan geheugenverlies te lijden. En in momenten van helderheid verkondigde hij zijn loyaliteit aan Hitler en zei hij nergens spijt van te hebben. Toen Hess in de Berlijnse Spandau-gevangenis zat, hield hij zich afzijdig van de andere gevangenen. Hij was bang vergiftigd te worden en liet zich tegen allerlei vage pijnen behandelen. Als hij geen medicijnen kreeg, schreeuwde hij het urenlang uit van de pijn, en nadat hij van de bewakers een placebo (vaak een injectie met gedestilleerd water) had gekregen, was het leed weer geleden. Maar er waren medegevangenen en bewaarders die zo hun twijfels over de echtheid van die aanvallen hadden. Als dat zo is, heeft Hess het toneelspel wel verrekt lang volgehouden.

Rudolf Hess (L) en Duitse politicus en NSDAP-lid Hermann Goering in de rechtbank tijdens de Neurenberg-processen. Hess maakte er een verwarde indruk. Probeerde hij iedereen voor de gek te houden of was hij echt doorgedraaid? © STRINGER / AFP

Dus er is sprake geweest van een complot? Lijkt waarschijnlijk. Is Hess onder de druk bezweken (Duitsland zou zes weken later de Sovjet-Unie binnenvallen) en gek geworden? Misschien. Was de man die in Schotland uit de lucht viel wel echt Hess? Waarschijnlijk wel. Hij werd geïdentificeerd door Ivone Kirkpatrick, die hem als voormalig secretaris van de ambassade in Berlijn zakelijk en informeel verschillende keren ontmoet had. Chirurg Thomas geeft zelf toe dat zijn verhaal wel erg bizar overkomt en er is geen serieuze historicus te vinden die gelooft dat Hess Hess niet was.

Hess geloofde oprecht dat hij naar Engeland moest vliegen om vrede met de Britten te bewerkstelligen. Maar of dat nou een gevolg van zijn eigen gekte was of dat hij in de val gelopen is, valt niet te bewijzen. Het zou zomaar kunnen dat Hess door SO1 naar Engeland is gelokt om op die manier de nazi-top te ondermijnen. ‘Gevangene nummer 7’ heeft tijdens zijn levenslange celstraf zijn lippen altijd stijf dicht gehouden en toen hij in 1987 op 93-jarige leeftijd overleed, nam hij de oplossing van het raadsel mee in zijn graf.

Zaak gesloten?

Dat Engeland een operatie als HHHH het liefst stil wilde houden, is niet zo gek. De Britten zouden de Duitsers op die manier als het ware in de richting van de Russen hebben gedreven om zelf het vege lijf te kunnen redden; met als gevolg tientallen miljoenen doden aan het oostelijke front. Pas vanaf 2017 worden de Britse oorlogsarchieven eindelijk vrijgegeven. Misschien komen we dan te weten wat de rol van Groot-Brittannië precies was en wat zich allemaal rond de zaak Hess afgespeeld heeft.

Overigens stierf Hess niet van ouderdom. Hij werd op 17 augustus 1987 gevonden in een tuinhuisje op het terrein van de Spandau-gevangenis, hangend aan een elektriciteitskabel. ‘Zelfmoord’ was de officiële lezing. ‘Moord’ beweren anderen, onder wie een verpleger die bijna dagelijks met Hess te maken had. De 93-jarige zou fysiek absoluut niet in staat zijn geweest om zichzelf op die manier van het leven te beroven. De Spandau-gevangenis, waar Hess op den duur nog de enige gevangene was (en met een kostenpost van 850.000 mark per jaar ook de duurste ooit), stond afwisselend onder Russisch, Amerikaans, Frans en Engels toezicht. En het toeval wil dat de dood van de voormalige nazi-leider net in de periode viel dat de Engelsen het in de gevangenis voor het zeggen hadden. Maar dat is weer bijna een complot op zich…

Deze Complot!-aflevering staat ook in het juni-nummer van 2006.

Meer informatie:

• The Guardian: DNA study debunks Rudolf Hess impostor theory
• Lenin Imports: Rudolf Hess
• de Volkskrant: Neonazi’s herdenken de dood van Hitlers tweede man Rudolf Hess in Berlijn

Openingsbeeld: AFP