Wie denkt dat vastligt wat de hoofdstad van een land is, komt bedrogen uit. Landen wisselen in de loop van de geschiedenis vaak van hoofdstad. Ook Indonesië wil zijn hoofdstad Jakarta verruilen voor een nieuwe. Maar hoe doe je dat?

Indonesische regering wil nog voor het einde van het jaar beslissen wat de nieuwe hoofdstad van Indonesië wordt. De regering en veel inwoners zijn de huidige hoofdstad Jakarta zo zat dat ze alle overheidsdiensten inclusief personeel willen verhuizen naar een nieuwe locatie. Dat moet het overvolle Jakarta (10 miljoen inwoners) wat lucht geven. En daarmee gaat een wens in vervulling die al een eeuw oud is.

Want al onder de Nederlanders bleek Jakarta, dat toen nog Batavia heette, een verschrikking. Het was er altijd heet en vochtig en de moerassen en mangroves rond de koloniale hoofdstad waren een bron van muggen en dus tropische ziektes. De laag liggende stad overstroomde minstens één keer per jaar. Niet voor niets zaten de hoogste machthebbers van Nederlands-Indië het liefste in het mooie plaatsje Buitenzorg – het huidige Bogor – in de koelere bergen van het binnenland.

Bogor was echter niet groot genoeg om de hele overheid te huisvesten. Daarom begon Nederland voorbereidingen te treffen om de hoofdstad van de kolonie te verplaatsen naar Bandoeng, een 120 kilometer verderop gelegen stad, en ook veel koeler dan Batavia. Er werden daar complete ministeries uit de grond gestampt en nieuwe wijken voor de ambtenaren gebouwd. Maar net op het moment dat de verhuizing moest plaatsvinden, begon de Tweede Wereldoorlog. En toen ging het natuurlijk niet door.

Na de oorlog werd Indonesië onafhankelijk en de nieuwe machthebbers hadden wel wat anders aan hun hoofd dan een nieuwe hoofdstad kiezen. Jakarta bleef dus het regeringscentrum. Maar de wens om weg te gaan uit de hete en vieze stad bleef onveranderd. Ruim een halve eeuw hebben de Indonesiërs erover gesteggeld, maar nu zijn ze eindelijk zover: ze gaan een nieuwe belangrijkste stad van het land kiezen.

De inwoners zijn Jakarta als hoofdstad van Indonesië helemaal zat: de stad is overvol, getuige de dagelijkse opstoppingen. Ook is de stad gevoelig voor natuurrampen, en nogal versleten. © iStock/Getty Images

Hels karwei

Het is geen moment te vroeg. Jakarta is inmiddels tot op de draad versleten. Bovendien is de stad niet alleen gevoelig voor overstromingen, maar ook voor tsunami’s, vulkanisme en aardbevingen.

Verhuizen dus. Maar waarheen? Een nieuwe hoofdstad kiezen is een hels karwei. Opmerkelijk veel landen hebben het in de loop der tijd gedaan en daarbij stomme fouten gemaakt. Die wil Indonesië natuurlijk graag vermijden. De regering moet eerst een principekeuze maken: gaat ze een bestaande stad tot nieuw regeringscentrum bombarderen, of op een lege plek een heel nieuwe stad bouwen? Beide opties hebben zo hun voor- en nadelen.

In de jaren twintig van de vorige eeuw zochten de Turken een manier om Constantinopel (het huidige Istanbul) als hoofdstad te vervangen. Ze wezen Ankara aan als het nieuwe middelpunt van het land. © iStock/Getty Images

Een bestaande stad tot nieuwe hoofdstad uitbouwen, was de keuze van de Turken in de jaren twintig van de vorige eeuw. De oude hoofdstad van het Ottomaanse rijk, Constantinopel (nu Istanbul), was bezet door buitenlandse machten. Daarom moest de nieuwe republiek snel op zoek naar een alternatief. Turkije wilde bovendien een frisse start maken en vestigde de hoofdstad daarom in Ankara, een provinciaal stadje met 30.000 inwoners midden in het land. Het ligt ook nog eens lekker centraal ten opzichte van alle regio’s.

Ankara (het oorspronkelijke Angora) was in 1920 met zijn smalle straten en oude huizen niet bepaald geschikt om de nieuwe Turkse hoofdstad te worden. De Turken verbouwden Ankara zodanig dat nu alleen het oude centrum nog bestaat. © Getty Images

De Turken bouwden een compleet nieuwe wijk aan Ankara vast, want dat was handiger dan alle ministeries te vestigen in de nauwe straatjes van het oude centrum. En zoals dat gaat met ambtenaren: het werden er steeds meer. De regeringswijk groeide en groeide, tot het oude Ankara compleet werd overvleugeld. Alleen het centrum van die stad bestaat nog steeds.

Helemaal zonder problemen was de overgang echter niet. Wat de Turken ontdekten, is dat een bestaande plaats kiezen heel wat nieuwe moeilijkheden met zich meebrengt. De infrastructuur is zelden geschikt om een bescheiden plaats uit te laten groeien tot een nieuwe hoofdstad. Dus moet je alsnog veel bijbouwen, zoals een groot vliegveld, wegen en treinverbindingen. Daarbij loop je natuurlijk tegen veel obstakels op, zoals bestaande bouwwerken.

Kil en zielloos

Van een bestaande stad een nieuwe hoofdstad maken, gaat dus niet zonder slag of stoot. Vandaar dat veel andere nieuwe hoofdsteden op de tekentafel zijn ontstaan. Je kiest een leeg stuk land en bouwen maar. Het heeft ontegenzeggelijk veel voordelen. Je kunt de straten zo aanleggen dat er geen files ontstaan en het mogelijk is om vanaf nul een ideaal openbaarvervoernet in elkaar te zetten. Verkruimelende oude gebouwen? Je bouwt volgens de laatste techniek, energiezuinig en mensvriendelijk. Je kunt zelfs recreatiegebieden naast de deur ontwerpen.

Het bekendste voorbeeld is zonder twijfel Brasilia, de stad die in 1960 het stokje overnam van Rio de Janeiro als hoofdstad van Brazilië. De stad werd ver weg van de dichtbevolkte kust gebouwd volgens de laatste mode van de naoorlogse architectuur; dus met veel beton en brede wegen. De locatie was met zorg gekozen, even ver van de andere grote steden.

Het resultaat was alleen niet zo positief. Brasilia was een stad waar niet veel mensen wilden wonen. Veel Brazilianen vonden hem kil en zielloos. Bovendien ligt de stad weliswaar even ver van andere steden, maar dat is wel in the middle of nowhere. Rio de Janeiro en São Paulo zijn bijvoorbeeld 1 uur en 40 minuten vliegen. Brasilia werd daarmee ongewild een voorbeeld van hoe het vooral niet moet. Aanvankelijk verhuisden alleen ambtenaren erheen. Ze moesten wel, anders waren ze hun baan kwijt.

Brasilia werd speciaal gebouwd om Rio de Janeiro als hoofdstad van Brazilië te vervangen. Helaas wilden er niet veel mensen wonen vanwege het lege en kille uiterlijk van de stad. © iStock/Getty Images

Het is een euvel van veel ontworpen hoofdsteden. Ze hebben geen ziel en er wonen hoofdzakelijk mensen die voor de overheid werken. Niets mis mee, maar het maakt een stad erg eenzijdig. Het duurt vaak lang voordat er leuke restaurantjes en winkeltjes opengaan. Bovendien blijven vrienden en familie van overheidsdienaren soms achter in de oude hoofdstad, zodat er veel heen en weer wordt gereisd. Daar wordt niemand  gelukkig van.

Toch hoeft het niet altijd mis te gaan. Veel hoofdsteden die tegenwoordig prima voldoen en een ‘oud’ gevoel hebben, begonnen ook ooit op de tekentafel. Washington (VS), New Delhi (India) en Valletta (Malta) lijken spontaan te zijn gegroeid, maar zijn allemaal vanaf (bijna) nul gepland. Een nieuwe stad is als een spijkerbroek: het duurt gewoon eventjes voordat hij goed voelt. Dat is goed nieuws voor de toekomstige inwoners van Brasilia; over honderd jaar is het best een gezellige stad.

Mooi in het midden

Daar hebben de Indonesische politici die nu de keuze moeten maken natuurlijk niets aan. Het moet gelijk goed zijn. Ze staan wat dat betreft voor een onmogelijke opgave. Want wat ze ook doen, er zal altijd kritiek komen.

Vandaar dat eerdere pogingen – in de jaren zestig werd er ook serieus over verhuizen gesproken – allemaal zijn gestrand. Toch is vooral de huidige president, Joko Widodo, vastbesloten; het moet nu eindelijk worden geregeld. De race lijkt volgens de Indonesische pers te gaan tussen drie locaties.

In de categorie ‘bestaande stad opwaarderen’ is Palembang de favoriet. De stad op de zuidelijke helft van het eiland Sumatra (1,5 miljoen inwoners) is altijd erg belangrijk geweest voor de Indonesische handel. En Palembang ligt dicht bij Singapore en Maleisië, belangrijke handelspartners van Indonesië. Jakarta is ook maar 45 minuten vliegen. Maar Palembang ligt erg ver naar het westen in het langgerekte eilandenrijk. Naar de oostelijke Indonesische eilanden is het zelfs zonder overstap al snel vijf uur vliegen. Terwijl nieuwe hoofdsteden vrijwel altijd op een centrale locatie liggen, omdat dit voor alle regio’s wel zo eerlijk is.

Wat dat betreft lijkt Palangkaraya betere kaarten te hebben. Deze stad van 200.000 inwoners ligt op het eiland Borneo. Het is vanaf daar naar de beide uiteinden van Indonesië ongeveer even ver. En ook op de noord-zuidas ligt de stad vrijwel in het midden. Qua reistijden naar de rest van de republiek ideaal dus. Bovendien zijn er geen vulkanen en aardbevingen in het gebied, wat een zeldzaamheid is in het geologisch zeer actieve Indonesië. En er is ruimte, want de omgeving is nog erg leeg.

Toch is het niet zeker dat president Widodo straks naar Palangkaraya gaat verhuizen. Het is nu een relatief bescheiden gemeente in een weinig ontwikkeld deel van het land. Net als ooit in Ankara is er zoveel nieuwe infrastructuur nodig dat je net zo goed een nieuwe stad zou kunnen bouwen op een lege plek. Bovendien is het meer dan een uur reizen naar Jakarta, wat zeker in het begin tot erg veel vlieguren van ambtenaren zal leiden.

Tabee, wildernis

Zal de Indonesische president het aandurven om zijn ambtenaren de rimboe van Borneo in te sturen? Het is toch een beetje alsof je de ministeries vanuit Den Haag verhuist naar Veendam – met alle respect voor de Oost-Groningers.

Een ander belangrijk bezwaar is dat Borneo de laatste grote onaangetaste natuurgebieden van Indonesië kent. Daar een stad bouwen, betekent nog meer vervuiling en verlies van habitat voor veel diersoorten. Indonesië heeft al een slechte naam als het om natuurbescherming gaat; zitten ze hier echt op te wachten?

Vandaar dat in Indonesië stemmen opgaan om de nieuwe hoofdstad gewoon maar naast Jakarta te bouwen. Dan kunnen de ambtenaren grotendeels in hun eigen huizen blijven wonen en kan bestaande infrastructuur (wegen, spoorlijnen en vliegvelden) worden gebruikt voor de oude én de nieuwe hoofdstad. Buurland Maleisië heeft iets vergelijkbaars gedaan met Putrajaya, dat naast de bestaande hoofdstad Kuala Lumpur en de internationale luchthaven is aangelegd. Daar zitten nu alle ministeries en andere overheidsdiensten.

Tussen de oude en de nieuwe stad is een supersnelle treinverbinding aangelegd. Het enige probleem is dat de omgeving van Jakarta de afgelopen decennia al compleet is volgebouwd. Zelfs het lieflijke Buitenzorg werd het vervuilde en erg drukke Bogor. Er wonen 30 miljoen mensen in de wijde omgeving van Jakarta en het is moeilijk om hier nog een vrij plekje te vinden. Ook liggen er nogal wat pruttelende vulkanen verspreid door het landschap. Daar wil je niet naast gaan bouwen. Toch?

Met 30 miljoen inwoners is de regio Jakarta propvol. De Nederlandse koloniale bestuurders vonden de stad trouwens al onleefbaar en zaten liever in het toen nog rustige Buitenzorg oftewel Bogor (onderaan de foto). © Google

Nieuwe puinhoop?

Wat gaat het worden? In veel andere landen van de wereld zal met interesse worden gekeken naar de keuze die Indonesië maakt. Ook Egypte en Thailand denken erover na om een nieuwe hoofdstad te stichten. Net als in Indonesië zijn hun bestaande hoofdsteden gigantisch gegroeid, vol en vervuild en staat het verkeer er 24 uur per dag vast.

Als het mogelijk blijkt een miljoenenstad te vervangen, kunnen we de komende jaren wellicht een verhuizingshausse van andere hoofdsteden tegemoet zien. Helemaal opnieuw beginnen is een aantrekkelijke keuze, maar natuurlijk ook een beetje armoedig. Het betekent dat je als land een puinhoop hebt gemaakt van je oude hoofdstad. En wie zegt dat je het op de nieuwe locatie beter gaat doen?

Dit artikel staat ook in KIJK 12/2017.

Tekst: Philip Dröge

Openingsbeeld: iStock/Getty Images

Ben je geïnteresseerd in de wereld van wetenschap & technologie en wil je hier graag meer over lezen? Bestel dan hier ons nieuwste nummer. Abonnee worden? Dat kan hier!