Elk jaar worden de Nobelprijzen uitgereikt aan mensen die een opmerkelijke bijdrage hebben geleverd aan de wetenschap, literatuur en vrede. Hoe zijn die prijzen ontstaan?

Heb je het over wetenschappers met spijt, dan valt al gauw de naam Alfred Nobel. De Zweedse chemicus vond zo’n 150 jaar geleden het dynamiet uit; een handige springstof voor onder andere de mijnbouw en bij het aanleggen van wegen, zo bedacht hij. En inderdaad, dynamiet werd erg populair.

De winnaar van de Nobelprijzen van 2024:

• Nobelprijs Geneeskunde voor ontdekking van cruciale rol microRNA
• Nobelprijs Scheikunde voor twee monumentale doorbraken in eiwitonderzoek
• Nobelprijs Natuurkunde naar de grondleggers van kunstmatige intelligentie

Handelaar in de dood

Maar het explosief bleek ook bijzonder gewild in de wapenindustrie. Nobel verdiende er een fortuin aan. Hij kwam tot inkeer toen in 1888 zijn broer Ludvig stierf. Een Franse krant bracht het foutieve bericht dat Alfred – die al jaren in Parijs woonde – overleden was en omschreef hem als ‘handelaar in de dood’. Tot die tijd koesterde hij de overtuiging dat dynamiet oorlogen kon bekorten en dat hij dus juist een vredelievende uitvinding had gedaan.

Nobels mening over zijn bijdrage aan de vooruitgang veranderde zelfs zo radicaal dat hij zijn testament aan liet passen. Van zijn totale nalatenschap van 31 miljoen Zweedse kronen – zo’n 174 miljoen in hedendaagse euro’s – ging 94 procent naar een stichting die elk jaar op zijn sterfdag (10 december) vijf prijzen moest uitreiken aan “hen die in het afgelopen jaar van het grootste nut zijn geweest voor de mensheid”. De Nobelprijzen waren geboren.

Problemen met het testament

Nobel overleed in 1896 in zijn villa in Italië aan een hersenbloeding. Hij was toen 63 jaar oud. Daarna duurde het een aantal jaar voordat de prijzen daadwerkelijk werden uitgereikt. Er waren namelijk een paar problemen met het testament. De mensen die het moesten uitvoeren kwamen bijvoorbeeld pas na Nobels dood erachter dat hij hen daarvoor had aangewezen. Verschillende familieleden vochten het testament aan omdat die zich tekort gedaan voelden. De pers bekritiseerde de prijzen omdat het geld niet gereserveerd was voor Zweden. Bovendien wisten de instellingen die hij aanwees om de prijswinnaars te kiezen nog van niks en er was ook nog geen stichting waar het geld naartoe moest. Pas in 1901 was alles geregeld en werden de eerste prijzen overhandigd.

Prijs voor Economie is geen echte Nobelprijs

Volgens Nobels testament moeten de vijf prijzen worden uitgereikt aan mensen die een belangrijke bijdrage hebben geleverd aan de natuurkunde, scheikunde, geneeskunde, literatuur en vrede. Toch is er sinds 1969 ook een ‘Nobelprijs voor Economie’ die tegelijkertijd met de andere prijzen wordt uitgereikt. Maar het is geen echte Nobelprijs en heet dan ook eigenlijk: Prijs van de Zweedse Rijksbank voor Economische Wetenschappen ter nagedachtenis aan Alfred Nobel. De bank riep de prijs in het leven ter herdenking van zijn 300-jarig bestaan.

Sommige critici beweren dat het prestige van de Prijs voor Economie deels voortvloeit uit de associatie met de Nobelprijzen. Maar Nobel zou juist mensen verachtten die meer gaven om winst dan om het welzijn van de samenleving, en niets zou erop wijzen dat hij zo’n prijs zou hebben gewild. De associatie met de Nobelprijzen zou volgens critici dan ook een PR-stunt van economen zijn om hun reputatie te verbeteren.

Tekst: Laurien Onderwater & Tim Tomassen

Openingsbeeld: © Nobel Media AB 2016. Photo: Pi Frisk. 

Bronnen: KIJK 8/2020, The Nobel Prize, University of Washington

Ben je geïnteresseerd in de wereld van wetenschap & technologie en wil je hier graag meer over lezen? Word dan lid van KIJK!