In Safaripark Beekse Bergen is woensdag de 23-jarige chimpansee Wouter overleden. De aap liep ernstige verwondingen op tijdens een gevecht met soortgenoten. Hij overleed op de operatietafel. Dodelijk geweld is niet ongewoon bij chimpansees. KIJK schreef er in 2015 een artikel over, dat lees je hier.

Dit artikel verscheen oorspronkelijk in KIJK 11/2015

Niemand had de moord op Pimu zien aankomen. Het alfamannetje leidde een rustig leven in een chimpanseegroep nabij het Tanganyikameer in Tanzania. De biologen die hem in de laatste uren voor zijn dood observeerden, zagen dat Pimu zich liet vlooien door twee vrouwtjes toen er ineens vier mannetjes uit het struikgewas stormden en zich op hem stortten. Toen het gevecht een uur later voorbij was, lag Pimu levenloos op de grond, met grote wonden in zijn gezicht, handen en voeten.

Chimpansees zijn ‘geboren moordenaars’

Niet alleen de alfamannetjes moeten oppassen voor hun soortgenoten. Onderzoekers in Oeganda zagen hoe een groepje jonge mannelijke chimpansees op twee vrouwtjes met baby’s van een andere groep stuitten en hen net zo lang opjoegen totdat een van de jongen op de grond viel. De baby werd doodgeslagen en met huid en haar opgegeten.

Deze gruwelijke incidenten zijn geen uitzonderingen. Moorden komen onder chimpansees regelmatig voor, soms zonder duidelijke aanleiding. De grote vraag is of dat geweld bij hun natuurlijke gedrag hoort. De moorden zijn decennialang afgedaan als uitspattingen van ‘zieke’ individuen: apen die te vaak in contact waren gekomen met mensen of waarop was gejaagd.

Maar een groeiende groep wetenschappers gelooft dat chimpansees simpelweg ‘geboren moordenaars’ zijn. Het moorden zou voor de dieren een tweede natuur zijn om hun overlevingskansen te verhogen. Volgens deze onderzoekers zijn er zelfs lessen uit het geweld te trekken voor mensen, aangezien we nu eenmaal verwant zijn aan chimpansees.

Lees ook:

• Chimpansees bespieden vijand vanaf heuveltoppen
• Bijzonder: bonobo’s delen hun voedsel met onbekende soortgenoten

Afgerukte geslachtsdelen

De Amerikaanse primatoloog Michael Wilson publiceerde in het najaar van 2014 de grootste studie naar chimpanseegeweld ooit. De onderzoeker aan de Universiteit van Minnesota verzamelde met hulp van tientallen collega’s in het veld gegevens over 152 gevallen van dodelijk geweld tussen de apen.

“De moorden komen overal voor; ze zijn waargenomen in zeventien van de achttien populaties chimpansees die worden geobserveerd”, zegt Wilson. De moorden gaan vaak gepaard met excessief geweld. “Chimpansees bijten meestal de keel van het slachtoffer door, maar ze rukken met hun tanden vaak ook lichaamsdelen af; de ge slachtsdelen bijvoorbeeld. Soms worden er zelfs stukken lichaam opgegeten.”

Bij elk moordgeval in zijn studie bracht Wilson nauwkeurig de omstandigheden in kaart. Hij keek of er voedselgebrek was in het gebied, hoe dichtbevolkt het leefgebied van de apen was en hoe de bevolkingssamenstelling in elkaar zat.

Maar hij hield vooral bij of er sprake was van menselijke indringing in het gebied. De mens is in de ogen van sommige wetenschappers namelijk de grootste verdachte in de schuldvraag rond het chimpanseegeweld. De Amerikaanse antropoloog Robert Ferguson betoogde in 2011 nog dat de aanhoudende moordpartijen onder chimpansees het gevolg zijn van oprukkende steden en steeds groter wordende landbouwgebieden. De inperking van hun leefruimte verhoogt volgens hem de competitie om voedsel en leidt tot dodelijke conflicten.

Concurrentie uitschakelen

Maar Wilson vond geen enkel verband tussen het aantal dodelijke chimpansee-incidenten en de nabijheid van mensen. Sterker nog: de meeste moorden bleken te zijn gepleegd in het gebied waar het aantal menselijke indringers het kleinst was: het Kibale National Park in Oeganda. Hij vermoedt dan ook dat de apen simpelweg soortgenoten doden om hun overlevings- en voortplantingskansen te vergroten. Onderling geweld tussen dieren van dezelfde soort is niet uniek, benadrukt hij. “Leeuwen doden soms ook concurrenten of hun jongen.”

Chimpansees doden in de meeste gevallen leden van concurrerende groepen, zo blijkt uit Wilsons studie. “Het aanvallen en dodelijk verwonden van indringers van andere groepen is waarschijnlijk in hun voordeel, omdat ze er mogelijke concurrenten mee uitschakelen.”

Verder valt op dat de moorden het vaakst worden gepleegd door mannetjes (93 procent) en dat de slachtoffers ook meestal mannelijk zijn (73 procent). Dat wijst erop dat veel incidenten te maken hebben met rangorde. “Mannetjes zijn daar veel mee bezig. Waarschijnlijk smeden lager geplaatste individuen soms een pact om het alfamannetje uit te schakelen, zoals in het geval van Pimu.”

Dodelijke confrontaties

De Nederlandse bioloog Liesbeth Sterck herkent het beeld van gewelddadige mannetjes. “Mannelijke chimpansees hebben ook de sterkste wapens”, vult ze aan. “Hun hoektanden zijn langer dan die van vrouwtjes. Ze kunnen er gemakkelijk de keel van een soortgenoot mee doorbijten.”

Sterck doet aan de Universiteit van Utrecht al jaren onderzoek naar het gedrag van primaten en kan zich vinden in de conclusies van Wilson. “De studie zet alle vormen van geweld onder chimpansees netjes op een rijtje. En dan blijkt dat de aanwezigheid van mensen niet of nauwelijks invloed heeft en de aanwezigheid van veel mannetjes wel.”

De leefwijze van de apen leidt volgens haar ook tot dodelijke confrontaties. Chimpansees gaan regelmatig alleen of in een klein gezelschap op pad. Tijdens die tochten stuiten groepjes chimpansees soms op een afgedwaalde eenling uit een ander gebied. Uit observaties blijkt dat de apen dan vaak overgaan tot een aanval. “Ze kunnen de verleiding dan blijkbaar niet weerstaan en gaan heel stilletjes op zo’n individu af, alsof ze aan het jagen zijn”, zegt Sterck.

Stammenstrijd?

Het idee dat chimpansees moorden uit eigenbelang gaat er voorlopig niet in bij de wetenschappers die de mens verantwoordelijk houden voor chimpanseegeweld. Zij vinden dat Wilson de invloed van menselijke activiteit op de chimpansees niet goed genoeg in kaart heeft gebracht. De Amerikaan noteerde bij elke chimpanseegroep of die werd gevoed door mensen, hoe groot het leefgebied was en hoe vaak daar plaatselijke bewoners werden gesignaleerd. “Maar die factoren zijn te simpel om de impact van de mens op de apen goed vast te stellen”, aldus Robert Ferguson in The New York Times.

Volgens Wilson schamen zijn tegenstanders zich voor hun moordlustige ‘neefjes’. “Chimpansees hebben een vergelijkbaar lichaam, gebruiken gereedschap en jagen soms zelfs op dieren met een soort speren, net als onze voorouders”, verklaart hij. “Sommige wetenschappers hebben volgens mij het idee dat je moorden ook voor mensen goedpraat wanneer je het bij chimpansees bestempelt als natuurlijk gedrag.”

Die angst is volgens de primatoloog onterecht. “Wij onderscheiden ons van apen door onze beschaving. Ik durf te beweren dat we er op veel plaatsen in de wereld in zijn geslaagd om het aantal geweldsincidenten in onze maatschappij terug te dringen. Dat bewijst dat we veel meer zelfcontrole hebben.”

Wilson denkt dat we juist kunnen leren van het gewelddadige gedrag van chimpansees. De gevechten tussen apen uit verschillende groepen ziet hij als een primitieve stammenstrijd. “Het is niet uitgesloten dat dit soort ruzies de oorsprong vormen van moderne oorlogvoering.”

Oorlog en vrede

Het idee dat de moordlustigheid van de chimps en de oorlogszuchtigheid van de mens zijn terug te voeren tot de gedeelde voorouder van de twee soorten, strookt met meerdere studies. Zo ontdekte de Duitse socioloog Gunnar Heinsohn begin deze eeuw dat er relatief vaak geweld uitbreekt in populaties waarin veel (jonge) mannen voorkomen; net als in groepen chimpansees dus. Ook zijn er aanwijzingen dat jager-verzamelaars in het Amazonegebied vaak tot de aanval overgaan als ze min of meer hulpeloze individuen van andere stammen tegenkomen.

Aan de andere kant zijn niet alle apen gewelddadig. Wilson onderzocht ook confrontaties tussen bonobo’s. Tijdens alle observaties is er slechts één geval geregistreerd waarbij een bonobo door soortgenoten om het leven werd gebracht. De Nederlandse primatoloog Frans de Waal is dan ook niet overtuigd van Wilsons theorie over de oorsprong van oorlog. “Het bewijs dat apen van nature gewelddadig zijn is solide, maar de claim over de oorsprong van oorlogvoering zit vol gaten: je kunt de bonobo niet zomaar negeren.” Bonobo’s staan namelijk evolutionair gezien net zo dicht bij de mens als chimpansees. “Hun genoom is recentelijk nog in kaart gebracht”, aldus De Waal.

Archeologisch bewijs voor de eerste oorlogen tussen mensen gaat volgens De Waal hooguit 12.000 jaar terug. Dat komt overeen met de periode waarin de mens de landbouw uitvond, vee ging houden en zich permanent in bepaalde gebieden vestigde. “Mogelijk was die agriculturele revolutie het moment waarop oorlogvoering ontstond tussen dorpjes en landjes. Het zou goed kunnen dat onze aapachtige voorouders helemaal geen oorlog voerden.”

Wilson geeft toe dat er meer onderzoek moet worden verricht naar zijn oorlogstheorie. “Het is gissen. Misschien hebben chimpansees en bonobo’s wel een gemeenschappelijke voorouder die het oorlog voeren slechts aan één soort heeft doorgegeven”, oppert hij. “De ene primaat is de andere niet als het op geweld aankomt.”

Tekst: Dennis Rijnvis

Ben je geïnteresseerd in de wereld van wetenschap & technologie en wil je hier graag meer over lezen? Word dan lid van KIJK!