Een kleine duizend gelovigen volgden de Amerikaanse sekteleider Jim Jones naar het oerwoud van Guyana. En uit dat aardse paradijs van de Peoples Temple keerden maar weinigen levend terug.

Guyana maakt plannen om Jonestown open te stellen voor toerisme. En die kunnen rekenen op een hoop verontwaardiging. Critici noemen het een griezelig en bizar idee, bovendien zou de locatie van de massamoord maar weinig te maken met de cultuur of natuur van het land.

Guyana hoopt op deze manier juist meer toeristen te lokken. En Wonderlust Adventures, de particuliere touroperator die van plan is bezoekers naar Jonestown te brengen, zegt dat er talloze voorbeelden van morbide toerisme zijn, waaronder Auschwitz en het Holocaustmuseum.

Of de plannen ook echt van de grond zullen komen, is nog maar de vraag, Jonestown ligt namelijk op een erg afgelegen plek in de jungle. Bovendien is er nog maar weinig over van de commune.

Wat speelde zich ook alweer af in Jonestown? We schreven er eerder al een longread over, die kun je hieronder nu gratis lezen.

De zaak – Het begin van Peoples Temple

Jonestown in het Zuid-Amerikaanse Guyana had voor ruim negenhonderd mensen het paradijs op aarde moeten worden. Het werd de hel. Op 18 november 1978 pleegden bijna alle aanhangers van de Peoples Temple massaal zelfmoord. Dat is tenminste de officiële lezing. Er zijn ook mensen die denken dat honderden sekteleden door Amerikaanse troepen werden vermoord. Waarom zou de regering van de VS anders een 5000 pagina’s tellend rapport over Jonestown grotendeels geheim willen houden? Waren er werkelijk special forces in het gebied die een massamoord op hun geweten hebben? En welke rol speelde de CIA precies?

De Peoples Temple begon al op een wankele basis. In het midden van de jaren vijftig stichtte Jim Jones in het Amerikaanse Indianapolis zijn kerk met als grondgedachte ‘apostolisch socialisme’. Dat was in het Amerika van die tijd op zich al gevaarlijk; er werd immers actief gejaagd op iedereen van wie ook maar het vaagste vermoeden bestond dat hij of zij een communist was. Jones vond bovendien dat er geen verschil moest zijn tussen wit en zwart, een idee waar de staat Indiana nog niet echt aan toe was. En alsof dat nog niet genoeg was, besloot de dominee ook allerlei healings te houden, waarin hij onder meer kanker en hartkwalen probeerde te genezen.

Begin jaren zeventig verhuisde hij zijn kerk naar Californië en vandaaruit opende hij vestigingen in verschillende grote steden. In kleine kring was reverend Jones ongekend populair. De kerk had meer dan duizend leden, en zeventig gezinnen (wit en zwart) kwamen permanent bij hun grote leider wonen.

Lees ook:

• Wat ging er schuil achter de gevreesde Bende van Nijvel?
• De slag om Waco: hoe een overtreding uitliep op een bloedbad

De zaak – Jim Jones raakt paranoïde

Helaas bleek de rest van Amerika steeds minder begrip te hebben voor de fratsen van de dominee. In 1977, toen in de pers het ene na het andere verhaal verscheen over seksueel misbruik en andere bedenkelijke zaken binnen de Peoples Temple, besloot Jones Amerika de rug toe te keren. Hij huurde in het Zuid-Amerikaanse Guyana 15 vierkante kilometer jungle. Hier stichtte hij het Peoples Temple Agricultural Project, dat bedoeld was als zelfvoorzienende boerencommune.

De plek was niet gelukkig gekozen. De dichtstbijzijnde rivier lag een kilometer of tien verderop en de grond bleek nauwelijks vruchtbaar. Toch trokken ruim negenhonderd mensen naar de jungle. Het leven was er hard. Niet alleen omdat er vooral rijst en bonen op het menu stonden, maar ook omdat Jones eiste dat de schouders er stevig onder werden gezet. De communeleden moesten elf uur per dag werken (en acht uur op zondag). ’s Avonds hield Jones urenlange preken.

De zaak – White Nights

Het leven in de jungle en de verdovende middelen waar de sekteleider maar niet vanaf kon blijven, kregen steeds meer vat op Jones. Hij begon aan achtervolgingswaan te lijden en beweerde de reïncarnatie te zijn van Jezus Christus, Boeddha, de Egyptische farao Achnaton én Lenin, de grondlegger van de Sovjet-Unie. En hij kreeg steeds vaker berichten van buitenaardse wezens die hem en zijn volgelingen mee zouden nemen naar andere planeten, waar ze voor eeuwig volkomen gelukkig zouden zijn. Als voorbereiding op deze ‘Transitie’ organiseerde Jones zogenoemde White Nights.

Deborah Layton ontsnapte in mei 1978 uit het kamp en stapte naar het Amerikaanse consulaat in Guyana. In een verklaring vertelde ze onder meer wat zich tijdens die White Nights afspeelde: “Iedereen moest in een rij gaan staan, inclusief de kinderen. We kregen een klein glas met rode vloeistof; ze vertelden ons dat het vergif was en dat we binnen drie kwartier zouden sterven. We gehoorzaamden allemaal. Tegen de tijd dat we dood hadden moeten gaan, vertelde dominee Jones dat het vergif niet echt was en dat we zojuist een loyaliteitstest hadden doorstaan. Hij waarschuwde dat de tijd snel zou komen dat we wel zelfmoord moesten plegen.”

De zaak – Schietpartij

Laytons verklaring en verzoeken van ongeruste familieleden zorgden ervoor dat Congreslid Leo Ryan in november 1978 naar Guyana vloog om uit te zoeken wat er aan de hand was. In zijn kielzog kwam een groep van achttien ambtenaren, journalisten en bezorgde familieleden. Ryan keek rond, sprak met Jones en zijn volgelingen en leek gerustgesteld.

Tot zestien Jonestown-bewoners hem vroegen of ze met hem terug naar de VS mochten vliegen, en Jones volledig buiten zinnen raakte. Fanatieke aanhangers van de sekteleider volgden Ryan, zijn gevolg en de ‘deserterende’ sekteleden naar het lokale vliegveld. Toen die daar zaten te wachten op twee in de haast gecharterde vliegtuigjes, werden ze door negen sekteleden onder vuur genomen. Er vielen elf gewonden en vijf doden: een NBC-correspondent en zijn cameraman, een persfotograaf, een van de gevluchte sekteleden, en senator Ryan. Een van de schutters was Larry Layton, een broer van de afvallige Deborah, die deed alsof ook hij de sekte wilde ontvluchten.

Toen Jones van de schietpartij hoorde, wist hij het zeker. Alles was verloren. Amerika zou de dood van Ryan komen wreken. Het werd tijd om de lessen van de White Nights in de praktijk te brengen.

De geruchten – Was de CIA betrokken?

Vrijwel alle complottheorieën gaan ervan uit dat wat in de Guyaanse jungle gebeurde geen massale zelfmoord was maar een massamoord. In 1987 verscheen in de Sovjet-Unie het boek dat in de Engelse vertaling The Jonestown carnage: a CIA crime heette. De schrijvers, S.F. Alinin en B.G. Antonov, beweren daarin dat de gebeurtenissen in Jonestown een zorgvuldig door de VS in scène gezette moord op Amerikaanse staatsburgers was.

Na de laatste White Nights-sessie, die zes dagen duurde, verloor Jones het vertrouwen in de regering van Guyana. Hij begon onderhandelingen met vertegenwoordigers uit Noord-Korea, Albanië en de Sovjet-Unie om een nieuwe plek voor zijn commune te vinden. Bekend is dat hij lange gesprekken voerde met Fjodor Timofejev van de Russische ambassade in Guyana. Alinin en Antonov denken dat dat de aanleiding was voor het bloedbad. Als Jones en zijn gevolg naar de vijand zouden overlopen, zou Amerika enorm gezichtsverlies lijden. En dus moesten ze uit de weg worden geruimd.

De geruchten – Was Jonestown een hersenspoelproject?

Een citaat uit het boek: “Een speciale eenheid wist door te dringen tot het huis van Jones en vermoordde hem. Daarna begon de massamoord op de inwoners. Na de laatste schoten waren er nog vierhonderd overlevenden; voor een groot deel vrouwen, kinderen en ouden van dagen. Ze werden verzameld, opgedeeld in groepjes van dertig personen en onder gewapende escorte naar verschillende plekken in Jonestown gebracht. Elke groep kreeg te horen dat ze een rustgevend middel zouden krijgen dat in werkelijkheid een mix van kalmeringsmiddelen en cyaankali was. De mensen die de mix hadden samengesteld, wisten alleen niet dat het kalmerende middel het dodelijke effect van de cyaankali niet zou vertragen. De cocktail werkte onmiddellijk. Degenen die hem innamen, vielen ter plekke op de grond, hun lichamen schokten en verkrampten en daarna stierven ze. Nu wist iedereen wat er in het drankje zat dat de moordenaars hun gaven. Sommigen begonnen zich te verzetten en werden neergeschoten. Anderen kregen de cocktail onder dwang toegediend. Vrouwen werden bij de keel gegrepen, hun monden met dolken opengewrikt. Bij de kinderen knepen ze de neus dicht en goten ze het gif in hun keel.”

De Russische schrijvers beriepen zich op ooggetuigenverslagen waaruit zou blijken dat veel slachtoffers niet door het gif, maar door kogels aan hun eind kwamen. Als je andere complotdenkers mag geloven, was Jonestown een experiment van de CIA in het kader van MK-ULTRA, een uiterst geheim project dat draaide om het hersenspoelen en herprogrammeren van mensen. Toen dat experiment mislukt bleek te zijn, was er geen andere mogelijkheid meer dan troepen te sturen en de hele groep uit te moorden.

Eén ding hebben alle samenzweringstheorieën over het drama in Jonestown gemeen: de beschuldigende vingers wijzen steeds naar de VS.

De feiten – De death tape

Het bizarre is dat de aanleiding voor de massale zelfmoord, het bezoek van Leo Ryan, waarschijnlijk helemaal geen gevolgen voor de sekte zou hebben gehad. Tijdens de trip van Jonestown naar het vliegveldje zei het Congreslid tegen Charles Garry, advocaat van de Peoples Temple, dat hij aan het bezoek een positief beeld had overgehouden van Jonestown. Het feit dat een paar families weg wilden, deed daar niets aan af. En Charles Krause, reporter van The Washington Post, schreef later er niet van overtuigd te zijn dat het leven in Jonestown zo slecht was als de overlopers wilden doen geloven. Ze noemden het een communistisch strafkamp, maar Krause had zelf nergens tekenen gezien van ondervoeding of fysieke mishandeling.

Belangrijke bewijzen in deze zaak zijn de getuigenissen van een paar overlevenden en een 44 minuten durende bandopname, de death tape, met daarop de bijeenkomst die Jones vroeg in de avond van 18 november belegde. Op dat moment waren er al volgelingen bezig met het mengen van een dodelijke cocktail van valium, chloraalhydraat, cyanide en Flavor Aid (een soort frisdrank).

Op de tape is een wanhopige Jones te horen die ondanks de positieve berichten van Garry volhoudt dat “alles verloren is”. En hij vertelt: “Een van de mensen aan boord gaat de piloot doodschieten. Dat weet ik. Ik heb dat niet gepland, maar het gaat gebeuren.” Vervolgens zegt Jones tot zijn volgelingen: “Als we niet in vrede kunnen leven, laat ons dan in vrede sterven. We plegen geen zelfmoord; het is een revolutionaire daad.”

En iets meer dan twintig minuten na het begin zegt hij: “Het Congreslid is dood. Neem alsjeblieft die medicatie. Het is simpel. Wees niet bang om te sterven. Als die mensen (hij doelde op het Guyaanse leger, red.) hier landen, worden onze mensen gemarteld. Dat kunnen we niet toestaan. Schiet op, schiet op, schiet op!”

En in reactie op het geschreeuw dat op de achtergrond te horen is (cyanide zorgt voor een relatief snelle, maar heftige dood), zegt Jones: “Het kan me niet schelen hoeveel geschreeuw je hoort; het kan me niet schelen hoeveel gekerm. De dood is een miljoen keer beter dan nog eens tien dagen in dit leven. Als je zou weten wat je te wachten staat, zou je blij zijn dat je vannacht de overstap (naar een betere wereld, red.) kunt maken.”

De feiten – Geregisseerde zelfmoord

Jones koos zelf trouwens niet voor de fatale cocktail. Hij werd later dood gevonden met een kogelwond in zijn hoofd. Omdat het wapen waarmee hij werd gedood meters verderop werd teruggevonden, is de meest aannemelijke verklaring dat hij zich door een vertrouweling heeft laten doodschieten. Maar omdat de Guyaanse lijkschouwer concludeerde dat Jones’ verwondingen “verenigbaar zijn met zelfmoord”, zien de complotdenkers daar weer een bewijsje voor hun gelijk in. Je zou ook kunnen redeneren dat het een wel erg onvoorstelbare blunder was voor professionele CIA-agenten die een compleet scenario hadden bedacht voor de massamoord op dik negenhonderd mensen.

Drie hooggeplaatste sekteleden werden later gepakt met 880.000 dollar in hun bagage. Ze zeiden dat ze in opdracht van Jones op weg waren naar de Russische ambassade. In een koffer vond de politie inderdaad een brief aan Timofejev met instructies waarin stond wat er met het geld en de banktegoeden van de sekte moest gebeuren. Het totale bedrag van 7,3 miljoen dollar zou worden overgemaakt naar de Communistische Partij van de Sovjet-Unie.

Deze brief, de death tape, de afscheidsbrieven die later in het kamp werden gevonden, de verklaringen van overlevenden, de White Nights-repetities… Alles wijst op een door Jones geregisseerde massale zelfmoord.

Zaak gesloten?

De leden van een speciale Amerikaanse onderzoekscommissie concludeerden in het 782 pagina’s tellende, vrijgegeven deel van hun rapport dat de CIA niet betrokken was bij de gebeurtenissen in Jonestown. Desondanks staat die conclusie voor veel mensen nog steeds ter discussie. Dat zal zo blijven tot ook de overige 4218 pagina’s van het rapport worden vrijgegeven, maar dat gebeurt mogelijk pas in 2028; vijftig jaar na het drama. Los daarvan blijft het de vraag of de Verenigde Staten wel genoeg hebben gedaan om de massale zelfmoord van hun burgers in Guyana te voorkomen.

Uiteindelijk overleefden 33 sekteleden het drama. Elf mensen liepen ruim 40 kilometer door de jungle naar een ander dorp. De toen 79-jarige Grover Davis was doof en miste daardoor de oproep voor het zelfmoordritueel. Hyacinth Trash (destijds 76) deed op dat moment een middagdutje. Toen ze wakker werd, trof ze iedereen dood aan. Zo hebben alle overlevende hun eigen bijzondere verhaal.

Tegenwoordig is er weinig meer over van Jonestown. De hutten zijn ontmanteld door indianen die op zoek waren naar bouwmaterialen. Er staan nog een verroeste tractor en wat andere machines, maar verder heeft de jungle weer bezit genomen van de plek waar zoveel mensen het geluk probeerden te vinden.

Dit verhaal staat ook in onze 300-pagina dikke Complot!-special. Bestel deze special in onze webshop, of eenvoudig via de knop hieronder.