In deze column prikt Ronald Veldhuizen elke maand een mythe door, maar er zijn mensen die roepen dat factchecks nepnieuws juist extra verspreiden. Is dat wel zo?

Bij elke fact die ik check en elke myth die ik bust, geldt natuurlijk dat ik zo help om nieuws van nepnieuws te onderscheiden. Maar je hebt van die boe-roepers die menen dat debunken juist averechts werkt. Nepnieuws geef je alleen maar extra aandacht met een factcheck en daardoor zou juist de onwaarheid bij lezers nóg beter blijven hangen. Een columnist in Het Parool beweerde afgelopen jaar daarom dat factcheckers duizenden coronadoden op hun geweten hebben. Ze hielpen immers virusmythes verspreiden.

Meer van Ronald Veldhuizen:

• ‘Er wordt nogal wat beweerd over hoe nuttig cannabis is’
• ‘Nu pas realiseer ik me hoe giftig zulke mythes zijn’
• ‘De grootste bron van ellende zijn de machthebbers’

Een uitschieter

Oepsie. Maar voordat lezers massaal in de pen klimmen om deze rubriek te laten schrappen en een tribunaal op te richten om factcheckers op te knopen, eerst even dit: het zogeheten backfire-effect, waardoor factchecks juist averechts zouden werken, bestáát niet. Het is een mythe, ontstaan uit wetenschappelijk onderzoek en inmiddels allang rechtgezet door de ‘uitvinder’ ervan. Die uitvinder is Brendan Nyhan, een politicoloog die zich al twintig jaar geleden flink ergerde aan hoe makkelijk Amerikaanse politici wegkwamen met kleine en grote leugens. Hij startte de factchecksite Spinsanity, een van de eerste ooit, maar vroeg zich vertwijfelend af: werkt dit eigenlijk wel?

Daarom ging hij op onderzoek uit. In 2005 en 2006 deed Nyhan een reeks experimenten waarin hij factchecks voorlegde aan proefpersonen. De artikelen gingen over kwesties die toen belangrijk waren, zoals stamcelonderzoek en de oorlog in Irak. Bij een stuk over hoe er nooit massavernietigingswapens in Irak waren gevonden, terwijl veel mensen onterecht dachten van wel, bleken conservatieve proefpersonen juist rotsvast te blijven geloven dat die wapens er toch moesten zijn. Nyhan noemde die ene uitschieter een mogelijk backfire-effect.

Mythe-ontkrachting valt niet overal in goede aarde

In de tussentijd is het backfire-effect een eigen leven gaan leiden. Dat is gek, schrijft Nyhan terugblikkend in het wetenschappelijke tijdschrift PNAS, omdat hij in dezelfde studie óók aantoonde dat de andere factchecks de proefpersonen wél van gedachten deden veranderen.

Sindsdien vindt studie na studie geen enkel backfire-effect. Mensen zijn over het algemeen heel ontvankelijk voor nieuwe informatie. Dat niet iedereen direct overtuigd raakt van feiten, is makkelijker te verklaren op andere manieren. Sommige mensen willen gewoon liever iets anders geloven, en een debunk kan niet altijd opboksen tegen een aanhoudende stroom aan nepnieuws. Dus natuurlijk valt een goede mythe-ontkrachting niet overal in goede aarde. Maar ik vertrouw erop dat mijn lezers zoals de meeste mensen zijn: ze willen graag weten hoe het zit, ook als de feiten anders liggen dan ze dachten.

Deze column stond ook in KIJK 2/2023.