Al ver voor de geboorte genetische ziektes tackelen met behulp van CRISPR-Cas, is nu nog verboden. Komt er een moment waarop we deze techniek wél gaan toepassen? Wetenschapsjournalist Rijco van Egdom zoekt het uit.
De Chinese arts He Jiankui kreeg een gevangenisstraf van drie jaar, omdat hij in 2018 rommelde met het DNA van twee toen nog ongeboren baby’s. Hij paste het erfelijk materiaal van de twee meisjes, Lula en Nana, in de embryofase dermate aan dat ze minder vatbaar zijn voor besmetting met hiv. Goede bedoelingen of niet, de hele wetenschappelijke wereld stond op zijn kop na de geboorte van de tweeling. Lula en Nana waren de eerste genetisch gemodificeerde mensen op aarde, oftewel: designerbaby’s.
Meer Van Egdoms Oordeel:
Hoe vraag je toestemming?
Voor we dieper in de toekomst van designerbaby’s duiken, eerst even een minicursus DNA-knutselen. Het begint met een eicel. Daarin injecteer je een spermacel (feitelijk een vorm van IVF). Daar voeg je vervolgens het haast magische CRISPR-Cas aan toe, een techniek om stukjes uit het DNA te knippen. Dat gebeurt niet in het wilde weg – het doelwit kun je als arts zelf bepalen. CRISPR-Cas zal vervolgens alleen de voorgeprogrammeerde delen van het DNA kapot maken. In het geval van de Chinese meisjes was het doelwit het ‘poortje’ in de cel waardoor eventuele hiv-deeltjes na een besmetting naar binnen kunnen. Na de genetische manipulatie kan dit niet meer. Heel erg handig, zou je zeggen. Maar ook rete-illegaal. Waarom eigenlijk?
“Puur uit ethisch oogpunt moeten we dit niet willen”, stelt DNA-expert en universitair docent Marc van Mil van het UMC Utrecht. “Je kunt bijvoorbeeld al geen toestemming vragen aan de desbetreffende persoon, want die is op dat moment slechts een eicel in een petrischaal. En los daarvan heeft een dergelijke genetische aanpassing in de toekomst ook invloed op alle mogelijke nakomelingen van die persoon.” In mijn eigen woorden: een morele clusterfuck.
Feitelijk ben je met deze techniek bezig met de mens als soort te veranderen. En dat is voor veel mensen toch een stap te ver.
Dat kan makkelijker
Op de vraag of er momenteel ergens op de wereld aan designerbaby’s wordt gewerkt, schudt Van Mil zijn hoofd. “En als dat wel zo is, weet niemand dat.” Die laatste opmerking stelt niet echt gerust. “Maar ik denk niet dat er door commerciële bedrijven onderzoek naar wordt gedaan. En dat heeft niks te maken met of die techniek werkt of betaalbaar is, maar met het simpele feit dat er niemand op zit te wachten. Er bestaat namelijk al een veel makkelijker alternatief.”
In theorie zou je CRISPR-Cas voor grofweg twee toepassingen kunnen gebruiken, vervolgt de DNA-expert. “De eerste is het voorkomen van erfelijke ziektes. Dat is een heel logische gedachte en zeker ook iets waar het grote publiek oren naar heeft. Maar dat kunnen we alláng; dat noemen we embryo-selectie.” Daarbij kunnen toekomstige ouders die weten dat er een bepaalde aandoening in de familie rondwaart, meerdere eicellen via IVF laten bevruchten door artsen. Deze bekijken vervolgens welke van de bevruchte cellen de ziekte niet in zich draagt. Deze brengen ze dan in bij de moeder.
Anders dan bij embryo-selectie kunnen artsen met CRISPR-Cas ook niet-erfelijke ziektes aanpakken. Denk maar aan het voorbeeld van de Chinese tweeling, die ‘niet-ontvankelijk’ werd gemaakt voor hiv. Maar dit blijft dus moreel omstreden. Bovendien zijn er tegenwoordig genoeg simpele middelen om besmetting met hiv te voorkomen, zoals goede seksuele voorlichting en de juiste voorbehoedsmiddelen.
Blauwdruk voor het leven?
De tweede toepassing spreekt nog meer tot de verbeelding – en was waar ik zelf als eerste aan moest denken bij de term ‘designerbaby’. Het creëren van de perfecte nakomeling. In theorie zou je dan de beste kwaliteiten van mams – haar ogen, feilloze richtinggevoel en het talent om altijd op tijd de belastingaangifte te doen – kunnen combineren met het wipneusje, de kookvaardigheden en ideale schoenmaat van paps. Net zoals je tegenwoordig je ideale keuken in elkaar kunt frutten, doe je hetzelfde met je nageslacht. Alleen dan niet bij een Zweedse meubelgigant, maar bij een IVF-kliniek.
“Ik moet je teleurstellen, daarvoor is CRISPR-Cas niet geschikt. Die techniek richt zich echt op het wegknippen van een enkel, vooraf bepaald stukje DNA”, zegt Van Mil. “Zaken als intelligentie, aantrekkelijkheid of sporttalent worden bepaald door een samenwerking tussen tientallen, misschien wel honderden genen.” Dat is wat hem betreft ook de pracht van DNA. “Men denkt weleens dat sinds we dat goedje hebben ontdekt in 1953, de blauwdruk voor het leven in handen hebben. Dat we precies snappen hoe leven werkt en ontstaat. Maar hoe meer we erover leren, hoe meer we ons realiseren dat we juist pas heel weinig weten. Ik ben blij dat ik, door al mijn kennis van DNA en genen, met volle overtuiging kan beweren dat het leven niet maakbaar is. En maar gelukkig ook.”
Ik besluit toch nog even door te vragen en informeer of het ook niet mogelijk is om een ieniemienie beetje te manipuleren met mijn toekomstige koters. Zodat ze bijvoorbeeld de mooie groene kijkers van mijn vriendin krijgen. Maar nee. Van Mil: “Zelfs iets simpels als oogkleur wordt niet door slechts één gen bepaald, zoals je op school misschien hebt geleerd. Er zijn tientallen genen bij betrokken, dus dat kun je niet ‘even’ CRISPR-Cassen.”
Seksuele voortplanting
Zolang CRISPR-Cas-baby’s hun aanpassingen doorgeven aan hun nakomelingen, roept de techniek zoveel weerstand op, dat daadwerkelijke toepassing ervan onhaalbaar lijkt. Waar ziet de geneticus dan wel mogelijkheden? “Ik zie wel voor me dat je de techniek heel lokaal gebruikt bij mensen die al geboren zijn. Bijvoorbeeld om een bepaalde afwijking in de lever of het oog aan te pakken. Naar dat soort toepassingen lopen momenteel ook echt wel serieuze onderzoeken. Het voordeel is dat je het heel plaatselijk doet, en niet alle cellen in het lichaam hoeft aan te passen, dus bijvoorbeeld niet je geslachtscellen. En je het dus ook niet doorgeeft aan je nageslacht, wat het ethische aspect ook minder ingewikkeld maakt.”
Geen genetisch perfecte baby’s voor ons dus. Misschien met het oog op de evolutie ook maar beter. Er is een reden waarom seksuele voortplanting ooit is gaan zegevieren: het creëren van genetisch diverse nakomelingen, zodat de desbetreffende soort beter bestand is tegen verschillende mogelijk uitdagingen in de toekomst. Wel zo handig.
En, ook niet onbelangrijk, een ouderwets potje seksen klinkt toch stukken aantrekkelijker dan even lekker CRISPR-Cassen.
Van Egdoms oordeel
Techniek: 4/5
Haalbaarheid: 0/5
Kosten: 4/5
Totaal: 2,5/5
Deze column van Rijco van Egdom staat ook in KIJK 9/2023.
Openingsbeeld: Moussa81/iStock/Getty Images