De nieuwe Russische ‘antihomowet’ zorgt voor afschuw in Europa en Amerika. In Rusland een stuk minder, want daar denken ze heel anders over homoseksualiteit dan wij.

Dit artikel verscheen eerder in KIJK 12/2013. Ter gelegenheid van de Olympische Winterspelen in Sotsji is het nu in zijn geheel gratis online te lezen.

Stephen Fry is komiek, acteur, tv-presentator en schrijver. Maar op dit moment is hij vooral heel boos. Hij vergelijkt de situatie in het Rusland van nu met die in Duitsland in de jaren dertig van de vorige eeuw, zo rond Hitlers machtsgreep. Mensen die de straat op durven te gaan om te demonstreren – in het Russische geval voor homorechten – worden door toegesnelde mannen in elkaar geslagen. De politie kijkt toe, maar pakt de geweldplegers niet op. Sterker nog: ooggetuigen melden dat die ongehinderd politiebusjes in- en uitklimmen.

Ondertussen verschijnen op internet filmpjes van neonazi’s die homojongens martelen en verkrachten. Ze zijn volkomen herkenbaar in beeld, want ze maken zich volstrekt geen zorgen over vervolging. Het geeft de indruk van een gezellig onderonsje tussen potenrammers en de sterke arm der wet.

Dit is wat mensenrechtenactivisten de ‘Russische oorlog tegen homo’s’ noemen. Een oorlog die een dieptepunt bereikte toen president Vladimir Poetin op 30 juni zijn handtekening zette onder een kersverse antihomowet. Technisch gezien rept de wet met geen woord over seksuele voorkeuren. Wel staat erin dat het verboden is om minderjarigen informatie te geven die ervoor kan zorgen dat zij interesse krijgen in ‘niet-traditionele relaties’, of daar positief over gaan denken. Wat met niet-traditionele relaties wordt bedoeld, is niet lastig te raden. En evenmin dat de wet zal worden gebruikt om homo’s en lesbiennes het leven zuur te maken.

Waarom doet Poetin dit? Je zou 2013 het jubeljaar van het homohuwelijk kunnen noemen: het werd legaal in Frankrijk, Nieuw-Zeeland, Brazilië en Uruguay, en in de Verenigde Staten kan het na een uitspraak van het Hooggerechtshof op nationale erkenning rekenen. Waarom zijn de Russen wat dit betreft dan achteruit aan het emanciperen?

Westerse decadentie

Volgens Miriam Elder, voormalig correspondent in Moskou voor de Britse krant The Guardian, is het antwoord: omdat het Poetin goed uitkomt. In een artikel op de Amerikaanse website Buzzfeed schrijft ze: “Poetin regeerde in de eerste twee termijnen van zijn presidentschap, van 2000 tot 2008, zonder ideologie.” Dat was een bewuste beslissing, vertelde een van zijn campagneleiders haar, want de mensen waren doctrines beu. Dus verlegden Poetin en zijn medewerkers de focus van de politiek naar de man. “Poetin en zijn ontblote bovenlijf. Poetin die van dieren houdt. Poetin die met zijn blote handen kleuterscholen en ziekenhuizen bouwt. Poetin, Poetin, Poetin.”

Maar wat ze volgens Elder niet hadden voorzien, was dat Poetin het volk na een tijdje danig de keel uit zou gaan hangen. “Dat gebeurde vorig jaar, toen hij aankondigde dat hij na vier jaar premierschap weer president wilde worden.” Tienduizenden Russen gingen de straat op om te demonstreren. De Russische regering reageerde met het arresteren van de leiders van de protesten en het verbieden van nog meer oproer. Maar de autoriteiten begonnen ook, zo analyseert Elder, een campagne om de banden met de gewone Russen buiten de grote steden aan te halen. En hoe kan dat beter dan via een gemeenschappelijke vijand? Elder: “Door homo’s te demoniseren zegt Poetin: ik zal jou en je traditionele familie beschermen. Jullie zijn het echte Rusland.”

Hans Oversloot, politicoloog en Ruslanddeskundige aan de Universiteit Leiden, heeft hier zo zijn twijfels over. “Niet alles wat in Rusland gebeurt, gaat over Poetin. Deze wet was niet zijn initiatief, maar dat van een links-nationalistisch parlementslid, Jelena Mizoelina. En zij vertegenwoordigt daarmee de mening van de overgrote meerderheid van de Russen, niet alleen van de aanhangers van de president.”

Homoseksualiteit is in Rusland helemaal niet geaccepteerd, zegt Oversloot. “Het wordt gezien als een soort ontaarding, als westerse decadentie. De Russen met wie ik veel contact heb, zijn bepaald geen vrienden van Poetin. Maar als we het bijvoorbeeld over het homohuwelijk hebben, reageren ze vrijwel allemaal afwijzend. Waarom dan niet ook het verbod op incest opheffen, stellen ze, of het huwelijk tussen broer en zus toestaan? Er wordt in Rusland ook geen onderscheid gemaakt tussen pedofilie en homoseksualiteit.”
Dat verklaart de overweldigende meerderheid waarmee de antihomowet werd aangenomen: 436 van de 450 parlementsleden stemden voor. Niemand stemde tegen.

Hard krimpende bevolking

Die geestdriftige instemming komt ook doordat de wet wordt gepresenteerd als oplossing voor een uitermate nijpend nationaal probleem, vertelt Oversloot. “Er worden te weinig Russische kinderen geboren. De bevolking krimpt heel erg hard. In 1992 had Rusland nog 150 miljoen inwoners, nu minder dan 142 miljoen. Het is de snelste bevolkingskrimp in vredestijd ooit. En dat ondanks de instroom van grote groepen migranten uit voormalige Sovjetstaten als Kazachstan of Kirgizië.”

Deze krimp geeft geen pas in het trotse Rusland, het grootste land ter wereld en tot voor kort een gevreesd imperium. De staat neemt dan ook tal van maatregelen om het inwonertal op te krikken. Sommige van die maatregelen hebben iets vrolijks. Zo krijgen stelletjes in de regio Oeljanovsk elk jaar op 12 september een dag vrij, zodat ze samen aan het dalende geboortecijfer kunnen ‘werken’. Wie inderdaad precies negen maanden later, op 12 juni (een nationale feestdag), een kind krijgt, maakt kans op een nieuwe auto of koelkast.

Bovendien staat er een behoorlijke premie op het krijgen van een derde kind, zegt Oversloot, die ook heeft gehoord dat het parlement van plan is om middels een nieuwe wet echtscheiding te gaan beboeten. Gescheiden mensen maken immers maar zelden baby’s. En mensen in een ‘niet-traditionele relatie’ evenmin. Mannen en vrouwen in een heterohuwelijk, zo is de gedachte, zijn aanzienlijk beter voor de geboortecijfers. De antihomowet moet daaraan bijdragen.

Op de gemiddelde Nederlander komt dit misschien wat vreemd over. In ons land denken de meeste mensen immers niet dat we homoseksualiteit kunnen voorkomen door informatie over seksuele diversiteit uit de bannen. We denken ook niet collectief dat heterojongeren homo gemaakt kunnen worden met regenboogpropaganda – toch belangrijke uitgangspunten van de Russische wet.

Dwangmaatregelen

Hoe kan het dat Russen er zulke andere ideeën over homoseksualiteit op nahouden dan mensen in het westen? Dat heeft historische redenen, denkt socioloog Laurie Esseg van het Amerikaanse Middlebury College. In artikelen en in haar boek Queer in Russia vertelt ze hierover. In de loop van de achttiende eeuw ontstonden in Europa twee ideeën over homoseksualiteit. Het eerste was dat het een natuurlijke, aangeboren toestand is, waarbij op de een of andere manier een vrouwelijke ‘seksuele ziel’ in een man terecht was gekomen. De andere, minder sympathieke lezing was dat homoseksualiteit een psychiatrische ziekte is, waarvan men moet proberen te genezen.

Deze verklaringen hebben een belangrijk gemeenschappelijk punt: ze gaan er beide van uit dat iets je simpelweg overkomt. Er is geen sprake van vrije keuze, en ook niet van schuld. En dat is een radicaal verschil met de manier waarop de Russen ertegenaan kijken, schrijft Esseg. Die hebben homoseksualiteit namelijk altijd als een misdrijf beschouwd, als een overtreding waarvoor je al dan niet kon kiezen. In de tijd van de tsaren, en opnieuw in de Sovjet-Unie onder Stalin en zijn opvolgers, was een homoman een crimineel, net als een bankovervaller of een vandaal.

Om dat te onderstrepen werd in 1934 in de Sovjet-Unie een wet van kracht die seks tussen twee mannen verbood, op straffe van vijf jaar in een werkkamp. De tweede paragraaf ervan verbood homoseks met minderjarigen. In de praktijk werd er tussen beide vergrijpen nauwelijks onderscheid gemaakt. Lesbiennes werden overigens niet naar een werkkamp gestuurd, vertelt Esseg, maar behandeld. Dat kwam omdat vrouwen een beetje als kinderen werden gezien: die straf je niet als ze in de fout gaan, die corrigeer je. De correctiemethoden varieerden van therapie tot – en dat was meer tegen het einde van de Sovjet-Unie – het voorschrijven van een operatie om van geslacht te veranderen. Als je als vrouw hardnekkig van andere vrouwen bleef houden, moest je immers eigenlijk wel een man zijn.

Door deze dwangmaatregelen ging homoseksualiteit in de Sovjet-Unie bijna volkomen ondergronds. Het was alsof het simpelweg niet bestond. Dat veranderde nauwelijks toen de eerste democratisch gekozen president, Boris Jeltsin, deze Sovjetwet in 1993 afschafte. Hoewel in grote steden als Moskou en Sint-Petersburg voorzichtig wat homogemeenschappen ontstonden, bleef homoseksulatiteit in het overgrote deel van Rusland een enorm taboe. En veruit de meeste Russen zien het nog steeds als een foute beslissing, een stap op het verkeerde pad. En eentje waar je kinderen maar het beste per wet tegen kunt beschermen.

IJshockeyer uit de kast?

Het is niet duidelijk wat de gevolgen van de nieuwe Russische antihomowet zullen zijn, zegt Oversloot. Dat komt vooral door de vage formulering ervan. Die maakt het moeilijk te voorzien welk gedrag precies strafbaar is. Op een school voorlichting geven over seksuele diversiteit: sowieso. Met een regenboogvlag zwaaien terwijl er kinderen kijken: hoogstwaarschijnlijk ook. Hand in hand door het park lopen: zou goed kunnen. “Je zou je zelfs kunnen voorstellen dat wanneer een Rus die erg populair is onder de jeugd, een ijshockeyer bijvoorbeeld, uit de kast komt, dit onder de nieuwe wet als verboden propaganda gezien zal worden. De tijd moet het leren.”

De lesbische activist en journalist Masha Gessen wacht die tijd niet af. In een artikel in The Observer schrijft ze dat ze met haar vriendin en geadopteerde zoon van Rusland naar New York gaat verhuizen. Er is te veel gebeurd. Ze vertelt dat ze zich alleen nog maar een persoon met een roze driehoek voelde, en geen echt mens meer. Dat ze in elkaar werd geslagen op de stoep van het parlement. Hoe Jelena Mizoelina had gezegd dat parlementariërs een manier zullen vinden om geadopteerde kinderen weg te halen uit gezinnen met twee moeders of twee vaders – een dreigement dat zich in september vertaalde in een voorstel voor een wet die alle homoseksuele stellen uit de ouderlijke macht ontzet. “Ik moet Rusland ontvluchten of mijn kinderen kwijtraken”, schrijft Gessen. Poetin zal er vermoedelijk niet wakker van liggen.

Meer informatie:

• Slate: Russian Police Arrest Protesters for Violating “Gay Propaganda” Law
• Buzzfeed: Why Russia Turned Against The Gays
• How Russia’s science of sex threatens gays

Tekst: Asha ten Broeke

Beeld: Benson Kua/CC BY-SA 2.0