Er zijn in onze taal aardig wat synoniemen voor het woord ‘boef’ die met s-c-h beginnen. Zit daar meer achter? Schelm, schobbejak, schavuit, schorem, schurk, schoelje, schoft…
Woorden voor slechteriken hebben inderdaad opvallend vaak dezelfde beginletters. Vreemd, want normaal gesproken hebben zulke klankgroepjes geen eigen betekenis. Tenzij het voorvoegsels zijn dan, maar als je die weglaat, blijft er een goed woord over; zoals bij (re-)integratie en (ont)houden. Maar een elm, een obbejak of een oft? Dat is niks.
Lees van KIJK Antwoordt:
Verklanking
In de taalwetenschap heten zulke betekenisvolle klankcombinaties ‘fonestemen’. Ze komen waarschijnlijk in alle talen voor. In het Nederlands heb je naast de boef-sch ook de vl- voor vlieg-woorden (vliegen, vlerk, vleugel, vleermuis, vlucht) en het fonesteem gl- voor woorden die iets met licht te maken hebben (glimmen, gloeien, glitter, glans).
In sommige gevallen is het fonesteem eigenlijk een verklanking van de betekenis. Het Engelse sn, bijvoorbeeld, vind je vaak aan het begin van woorden die iets met een neus te maken hebben (sneeze, snore, sniff). De n is een nasaal, een klank waarbij je lucht door je neus laat stromen. Hier is de klank-betekenis-relatie dus niet helemaal toevallig.
Taal nadoen
Het komt ook voor dat een fonesteem een historische oorsprong heeft. Een voorbeeld vinden we in het West-Vlaams, waar woorden voor onbeduidende en onhandige zaken vaak met tj- beginnen (tjeffen is een belachelijke versie van keffen, tjaffelen betekent struikelen, een tjul is een domkop). Dit is zo ontstaan toen West-Vlamingen gekscherend de taal van hun buren, het Picardisch, gingen nadoen. In die taal beginnen veel woorden met tj-. Het spottende nep-Picardisch heeft dus tot een fonesteem geleid.
Maar voor de meeste fonestemen is er geen historische of klankgerelateerde verklaring. Dat geldt ook voor de boefwoorden: het is puur toeval dat schurken, schobbejakken en schelmen hun beginletters delen. Het allitereert wél lekker: “Scheer je weg, schuim der aarde, verschrikkelijk stuk schorem!”
Update: In een eerdere versie van dit antwoord stond dat West-Vlamingen het Occitaans gingen nadoen. Dit is niet het geval. Ze deden het Picardisch na.
Deze vraag kon je vinden in KIJK 2/2023.
Ook een vraag voor de rubriek ‘KIJK Antwoordt’? Mail hem naar info@kijkmagazine.nl. En in onze gloednieuwe special geven we antwoord op 178 bijzondere, verrassende en boeiende vragen! Bestel hem hier! Of eenvoudig via de knop hieronder.
Tekst: Sterre Leufkens