Als je in het Frans wilt zeggen dat iets niet het geval is, heb je niet genoeg aan ne, maar moet er ook nog pas bij. “Ceci n’est pas une pipe!” Is dat niet een beetje zonde van de tijd?
Het eerste woordje, ne, is het oudste van de twee. In het Oud-Frans was dit genoeg voor een goede ontkennende zin. Maar nee zeggen is iets wat je soms extra nadrukkelijk wilt doen. Zo’n onooglijk woordje als ne voldeed dan niet. Fransen die bijvoorbeeld wilden benadrukken dat ze moe waren en echt écht niet verder wilden lopen, voegden pas toe, wat toen gewoon ‘stap’ betekende. Vergelijk het maar met het Nederlands: “Ik kan geen stap meer zetten” klinkt ook nogal krachtig.
Lees ook:
De betekenis van pas werd steeds algemener: na een tijdje kon je het ook gebruiken wanneer er helemaal geen sprake was van stappen zetten. Het verloor daarmee ook het versterkende effect, maar bleef wel onderdeel van de Franse ontkenning. Sterker nog, in hedendaags gesproken Frans laten sprekers juist ne weg. Dat heb je tenslotte niet nodig, als pas er ook staat.
Ook in het Nederlands
Begin twintigste eeuw ontdekte de Deense taalkundige Otto Jespersen dat dit proces ook in andere talen plaatsvindt. Het fenomeen heet dan ook ‘Jespersens cyclus’: taalgebruikers introduceren een extra niet-woord om nadruk te geven, dat woord raakt ingeburgerd en verliest zijn kracht, het oudste ontkenningswoord verdwijnt, en dan begint alles weer van voren af aan.
Ook het Nederlands heeft een Jespersens Cyclus doorlopen. Onze middeleeuwse voorouders gebruikten nog een tweeledige ontkenning. Zo wordt tegen Reinaart de vos (in een verhaal uit de dertiende eeuw) gezegd: “Reynaert, ne sorghet niet” (“Reinaart, maak je geen zorgen!”). Maar zoals je weet hebben we nu alleen nog ‘niet’ over. Tijd voor een nieuwe fase? Ik kan er geen stap meer op wachten!
Deze vraag kon je vinden in KIJK 12/2022.
Ook een vraag voor de rubriek ‘KIJK Antwoordt’? Mail hem naar info@kijkmagazine.nl. En in onze gloednieuwe special geven we antwoord op 178 bijzondere, verrassende en boeiende vragen! Bestel hem hier! Of eenvoudig via de knop hieronder.
Tekst: Sterre Leufkens
Beeld: René Magritte/Fair Use