Aan het geklieder met de vulpen kwam een eind toen László Bíró de balpen bedacht. Maar het uitwerken van zijn idee had nog wel wat voeten in de aarde. Precies 80 jaar geleden, op 10 juni 1943, patenteerde hij zijn uitvinding en begon met de productie van de balpen.

Mijn werk speelt zich soms iets te veel voor beeldschermen af. Ik schakel van telefoon naar laptop, van tablet naar televisie en weer terug naar mijn telefoon. Om mijn schermtijd wat terug te dringen, zoek ik nu vaker naar alternatieven. Zo ben ik dol op ‘wandelvergaderingen’ en heb ik recent mijn papieren agenda, kladblok en balpen weer uit de kast gehaald. Bij een interview of overleg blijven mijn laptop en telefoon tegenwoordig in de tas.

Lees ook van Dagelijks gebruik door De Kruijk:

• ‘Ik zal nog even moeten wachten op de pijnloze naald’
• ‘Klittenband is gewoon afgekeken van de natuur’

Stap terug

Een collega vond het grappig om te zien dat nota bene de wetenschapsjournalist die graag over technologische innovaties schrijft een stap terug in de tijd lijkt te doen. Dat historische stapje terug is misschien waar, maar dat mijn schrijfuitrusting niet innovatief zou zijn, klopt niet. De alledaagse balpen is een buitengewoon technologisch hoogstandje met meer verborgen wetenschap dan je zou denken.

Al ongeveer vanaf het begin van onze jaartelling werd er met inkt op papier geschreven. Dit gebeurde eerst vooral met een puntige ganzenveer en vele eeuwen later met een kroontjespen met een metalen punt. Het principe was echter hetzelfde. Zowel de veer als de kroontjespen moesten heel regelmatig in een potje inkt worden gedoopt om te kunnen blijven schrijven.

De ontwikkeling van de vulpen in 1827 was een vooruitgang, maar een aantal hardnekkige problemen van de pen bleven bestaan. De inkt zat nu in een patroon in de pen zelf, maar was nog steeds slecht te doseren en droogde langzaam. Ook lekte de pen veel en kraste de scherpe punt regelmatig het papier kapot. Voor een oplossing is vaak iemand nodig die dagelijks gefrustreerd is over een probleem én over de juiste kennis en doorzettingsvermogen beschikt om het op te kunnen lossen. De Hongaarse journalist en uitvinder László Bíró bleek hiervoor de aangewezen persoon. In 1938 vond hij de balpen uit.

Rollend balletje

Het unieke van de balpen – de naam verraadt het al – is de bal. Die sluit als een permanente dop het inktpatroon af (wat uitdrogen voorkomt) en kan doordat hij rolt bij het schrijven heel gedoseerd inkt op het papier brengen.

Omdat de eerste balletjes van metaal tijdens het schrijven te gemakkelijk konden vervormen, werden ze later gemaakt door een van de sterkste materialen die we kennen: wolfraamcarbide. Dit mengkristal staat ook wel bekend als het goedkopere broertje van diamant en wordt veel gebruikt in bijvoorbeeld tandartsboren. Als je door een microscoop naar dit balletje van wolfraamcarbide zou kijken, valt op dat het niet perfect glad is, maar juist veel groeven bevat. Die zorgen ervoor dat er genoeg inkt aan blijft kleven en dat de bal betere grip heeft op het papier.

De productie van zo’n balletje komt op de micrometer nauwkeurig. Een fractie te groot en de bal rolt niet meer. Iets te klein en de inkt lekt eruit. Deze balpen had om die reden ook niet eerder in onze geschiedenis gemaakt kunnen worden. De juiste machines bestonden simpelweg nog niet.

Biro

Ook voor de perfecte inkt heeft Bíró jaren moeten experimenteren. Inkt bestaat uit pigment, oplosmiddel (water of olie), verdikkingsmiddel en nog wat ingrediënten die onder andere de droogsnelheid beïnvloeden. Maar de bestaande inkt voor vulpennen bleek te dik en de inkt voor kranten juist te dun. Samen met zijn broer, die veel verstand had van chemie, lukte het Bíró om een inkt met de perfecte stroperigheid en droogsnelheid te ontwikkelen.

In de Tweede Wereldoorlog moest de Joodse Bíró naar Argentinië vluchten. Maar het was ook diezelfde oorlog waarin het gebruik van zijn uitvinding een enorme vlucht nam. De pen was door zijn hoge betrouwbaarheid bijzonder populair bij het Britse leger. De Engelsen zullen de uitvinder dan ook niet snel vergeten; de balpen wordt daar vandaag de dag nog steeds een biro genoemd.

En in Argentinië is 29 september, de geboortedag van László Bíró, zelfs omgedoopt tot ‘uitvindersdag’. Schrijf die dag in je agenda! Bij voorkeur met een balpen.

Deze column staat ook in het zomernummer van 2022.

Tekst: Eric de Kruijk

Ben je geïnteresseerd in de wereld van wetenschap & technologie en wil je hier graag meer over lezen? Word dan lid van KIJK!