Jean-Martin Charcot gebruikte in zijn studie naar hysterische dames een methode die tot die tijd niet serieus werd genomen: hypnose. Willem van der Does wijdt zijn artikel aan deze neuroloog.

Een van de beroemdste schilderijen uit de geschiedenis van de psychiatrie heeft forse afmetingen, maar dankt zijn faam aan een kleine reproductie. Het kunstwerk, ongeveer drie bij vier meter groot, toont een in 1887 gegeven klinische les in het Parijse Salpêtrière-ziekenhuis. Een zaal vol beroemde artsen (onder wie Georges Gilles de la Tourette en Joseph Babinski) kijkt geboeid toe bij een demonstratie door Jean-Martin Charcot. Charcot (1825-1893) was de beroemdste neuroloog van zijn tijd.

Hypnose

Hij stond zelfs bekend als ‘de Napoleon van de neurologie’ en heeft belangrijke ontdekkingen gedaan, waaronder de ziekte ALS (amyotrofe laterale sclerose). Ook beschreef hij als eerste dat multiple sclerose en parkinson aparte ziektes zijn. Vanaf ongeveer 1870 ging Charcot zich toeleggen op de psychiatrie, die toen nog onder de neurologie viel. Hij was vooral geïnteresseerd in hysterie, wat tot die tijd werd gezien als vrij zeldzaam, en bovendien als een typische vrouwenkwaal.

De symptomen waren divers. Er kon verlamming optreden, maar ook verstijving van de ledematen en pijnklachten. Soms werden patiënten tijdelijk blind of doofstom. Charcot beschreef vier fases van hysterie, met toenemend dramatische uitingsvormen. Toen hij zich met hysterie ging bemoeien, was Charcots gezag zo groot dat het onderwerp zelf ook meer aanzien kreeg. En een methode die Charcot gebruikte, werd dankzij zijn grote naam eveneens respectabel.

Het betrof de hypnose. De Franse geneeskunde had eerder niets willen weten van een vroege versie van hypnose (zie deze rubriek in KIJK 1/2019). Charcot gebruikte hypnose om symptomen op commando op te wekken en te laten verdwijnen. Hij dacht niet dat de symptomen dan weg zouden blijven, dus hij zag hypnose niet als behandeling. Charcot was ervan overtuigd dat hysterie een hersenziekte was, en ‘hypnotiseerbaarheid’ een kenmerk van hysterie. Zijn onderzoek was erop gericht om in de hersenen de laesie (afwijking) te vinden die de symptomen zou verklaren.

Regenboog

Terug naar het schilderij. Charcot staat naast een jonge vrouw die flauw lijkt te vallen, en Babinski vangt haar op. Charcot moet haar zojuist, in hypnose, hebben gezegd dat ze alle kracht uit haar lichaam zou voelen wegvloeien. In hypnose gebeurt dat dan ook.

Een detail dat misschien niet meteen opvalt: aan de muur van de collegezaal hangt een tekening van een vrouw in een nog veel onnatuurlijkere houding. Zij raakt de grond alleen met haar achterhoofd en voeten. De term hiervoor was arc-en-ciel (regenboog). Dit was een van de meest dramatische verschijnselen die Charcot bij hysterie had beschreven; patiënten konden zo’n ongemakkelijke houding urenlang volhouden.

Het origineel van dit schilderij is te zien in de Descartes-universiteit in Parijs, maar een reproductie ervan hing decennialang in de werkkamer van de beroemde psychiater Sigmund Freud. Dat is de reden dat het schilderij in vrijwel elk leerboek psychiatrie staat. De jonge Freud ging in 1885 en 1886 op werkbezoek bij Charcot en raakte diep onder de indruk. Terug in Wenen begon ook Freud met hypnose te experimenteren, maar hij was er niet zo vaardig in en gaf er vrij snel de brui aan.

Waterloo

In de ruim twintig jaar die Charcot aan het onderzoek naar hysterie wijdde, nam het aantal patiënten spectaculair toe en werden de symptomen steeds diverser en extremer. Uiteindelijk gaf hij demonstraties in zalen voor honderden mensen – niet alleen studenten, maar ook de Parijse beau monde. Een hersenlaesie heeft hij nooit gevonden.

Jean-Martin Charcot. © US LIBRARY OF MEDICINE

Na zijn dood nam het aantal patiënten af en werden de symptomen minder dramatisch. De term hysterie komt zelfs niet meer voor in het psychiatrisch handboek, maar is opgedeeld in verschillende andere diagnoses, afhankelijk van de belangrijkste symptomen. Charcot had goed gezien dat ook mannen vatbaar zijn voor hysterie, al hield zijn gelijk daar op. Hysterie bleek vooral een psychologische oorzaak te hebben. Hypnotische trance is geen ziektekenmerk, maar een normaal verschijnsel, dat vrijwel iedereen kan (leren) ervaren.

Het is nooit goed tot Charcot doorgedrongen dat van de ‘regenboogtekening’ op het schilderij een duidelijk signaal uitging. Namelijk dat hij dramatische symptomen van zijn patiënten verwachtte. Wie in hypnose is, is gevoelig voor suggestie, ook voor impliciete, onuitgesproken suggesties. Dus veel van wat Charcot meende te observeren, was in feite geïnduceerd, oftewel opgewekt door de kracht van suggestie. En anders werden deze verwachtingen wel bewust of onbewust overgebracht door zijn assistenten, die de patiënten voorafgaand aan het college hypnotiseerden. Je wilt als assistent niet de schuld krijgen van een mislukte demonstratie, dus bereidden ze de patiënten goed voor op hun ‘rol’. En zo werd de hysterie voor deze Napoleon zijn Waterloo.

Deze column van Willem van der Does staat ook in KIJK 9/2019.

Openingsbeeld: PARIS DESCARTES UNIVERSITÉ

Ben je geïnteresseerd in de wereld van wetenschap & technologie en wil je hier graag meer over lezen? Word dan lid van KIJK!