Op 3 januari 1496 testte uitvinder en kunstenaar Leonardo da Vinci zijn vliegmachine – zonder succes. De uitvinder sloeg regelmatig de plank mis. Was de kunstenaar en uitvinder dan wel echt zo briljant als we allemaal denken? Een longread.

“De ene dag werkte hij van zonsopgang tot zonsondergang, zonder ook maar één keer zijn kwast neer te leggen. Hij vergat daarbij zelfs te eten en te drinken. Maar andere keren kon hij dagen wegblijven, bij terugkomst de steiger beklimmen, urenlang met gevouwen armen naar het schilderij kijken, dan één of twee penseelstreken zetten en weer weggaan.” De Italiaanse monnik en schrijver Matteo Bandello moet met verbazing gekeken hebben naar de soms koortsachtige manier waarop Leonardo da Vinci met de kwast tekeerging op wat een van zijn bekendste werken zou worden.

Het laatste avondmaal is een bijna negen meter lange en ruim vier meter hoge muurschildering, die te zien is in de eetzaal van het Santa Maria delle Grazie-klooster in Milaan. Althans, wat ervan over is. Want nog geen twintig jaar nadat Da Vinci het werk in 1498 afrondde, begon het al af te bladderen. In de decennia daarna ging dat verval in rap tempo door. In 1556 waren de op de muur geschilderde personages – Jezus van Nazareth en de apostelen – al niet meer herkenbaar. Een kleine honderd jaar later was Het laatste avondmaal zo ver vergaan dat de monniken die in het klooster leefden er een deuropening in hakten. Die paar oude verfspetters op de muur, daar had toch niemand nog wat aan? En het is niet het enige waarin ‘het genie’ toch iets minder geniaal bleek.

Da Vinci was een trage werker

Dat Het laatste avondmaal na krap zestig jaar geruïneerd was, was geen kwestie van dikke pech. Het verval van het inmiddels gerestaureerde kunstwerk komt helemaal op het bord van Leonardo da Vinci, die op 2 mei vijfhonderd jaar dood is. Want waar veel muurschilderingen in die tijd rechtstreeks op nat pleisterwerk werden aangebracht, koos Da Vinci voor een andere techniek. Hij lakte de muur dicht met een laag pek, kalk en mastiek (een soort hars) en schilderde daar met een combinatie van olie- en temperaverf overheen. Die verfcombi gaat, als hij eenmaal droog is, heel lang mee.

“Leonardo schilderde Het laatste avondmaal eigenlijk alsof hij een schilderij op hout maakte”, legt Martin Kemp uit. Hij is emeritus hoogleraar kunstgeschiedenis aan de Universiteit van Oxford en een wereldwijde autoriteit waar het Da Vinci aangaat. “Hij was een ontzettende perfectionist en schilderde heel langzaam. Terwijl het bij een fresco, een klassieke muurschildering, juist zaak is heel snel te werken. De verf en het natte pleister waar de schilder op werkt, moeten tegelijk drogen. Als dat gebeurt, hechten ze aan elkaar. Dat was bij dit schilderij dus niet het geval. Wat ook niet hielp was dat de muur waarop Leonardo Het laatste avondmaal schilderde pal naast een keuken lag. Die muur kreeg constant met wisselende temperaturen en vochtige lucht uit de keuken te maken. Dat gaat niet goed.”

Voor een man die universeel als groot genie wordt gezien een nogal ongelukkige fout, vindt Kemp. En daarvan waren er meer. Ter voorbereiding van een andere muurschildering, De slag bij Anghiari, bracht Da Vinci in 1504 in een zaal van het beroemde Palazzo Vecchio een veel te dikke laag grondverf aan. Toen hij met het echte schilderwerk begon, liep de verf binnen de kortste keren naar beneden. Een poging om de boel met behulp van vuurpotten te drogen, mocht niet baten. De onderkant van het werk droogde, de rest niet. Het resultaat had nog het meeste weg van een ruïne en hij liet het project voor wat het was.

De slag bij Anghiari was niet het enige onvoltooide project van Da Vinci. “Een van Leonardo’s grootste problemen was dat hij nergens een punt achter kon zetten”, aldus Michael Kwakkelstein, hoogleraar kunstgeschiedenis aan de Universiteit Utrecht en directeur van het Nederlands Interuniversitair Kunsthistorisch Instituut in Florence. “Hij zag overal onderlinge verbanden. Daarom was hij ook actief in zoveel verschillende disciplines. Hij was niet alleen schilder en uitvinder, maar ook architect, ingenieur, beeldhouwer, anatomist, schrijver, componist en filosoof. En afgezien van de fouten die hij soms maakte, blonk hij op al die vlakken uit.”

Paardenpech

Da Vinci’s levendige fantasie en het optimisme over zijn eigen kunnen zien we volgens Kwakkelstein ook terug in de wilde plannen die het multitalent op papier zette. “Zo bedacht hij een brug die Italië en Turkije met elkaar moest verbinden. Een dergelijk project was natuurlijk onuitvoerbaar, maar Leonardo hield van fantaseren. Daarbij hoopte hij met zijn fraai vormgegeven ontwerpen de belangstelling van opdrachtgevers te wekken.”

Meestal bleef het bij plannen maken. Ook een bronzen paardenstandbeeld van twaalf meter hoog dat Da Vinci uit één mal wilde laten gieten, kwam er nooit. Maar dat had volgens Kwakkelstein vooral met pech te maken. “Als je naar de bouwtekening van de mal kijkt, dan zou het in theorie moeten werken. Leonardo maakte een reusachtig model van klei, waar zijn tijdgenoten heel erg van onder de indruk waren. Maar toen hij klaar was om met het gieten te beginnen, was het gereserveerde brons nodig om kanonnen te maken vanwege een dreigende oorlog tussen Frankrijk en Italië.” Het paard werd in 1999 alsnog gemaakt door de Amerikaanse kunstenaar Charles Dent en zijn neef Peter, al werd het niet uit één mal gegoten.

Door de jaren heen hebben meer partijen geprobeerd de wilde plannen van Leonardo da Vinci uit te voeren. Want hoewel de alleskunner tientallen uitvindingen bedacht – variërend van een vliegmachine tot een robotridder – bouwde hij er maar weinig echt.

In 2008 knutselde de Zwitserse basejumper Olivier Vietti-Teppa een parachute in elkaar die was ontleend aan een ontwerp van Da Vinci. De 36-jarige durfal landde er veilig mee nadat hij op 650 meter hoogte uit een helikopter was gesprongen.

Een door Da Vinci bedachte gepantserde wagen die een groep technici in 2010 bouwde, werkte in eerste instantie minder goed. Hij had een foutje gemaakt in zijn ontwerp: de voor- en achterwielen van zijn tank draaiden in tegenovergestelde richting. Met als gevolg dat het voertuig zonder aanpassing geen meter vooruit zou zijn gekomen.

Visuele opschepperij

De vergissing in Da Vinci’s ontwerp van de pantserwagen – een paar tandwielen draaiden de verkeerde kant op – was een technicus meteen opgevallen bij het bouwen, denkt Kemp. Maar veel andere uitvindingen van het genie zouden nooit kunnen werken. “Hoewel Leonardo veel praktische tekeningen maakte, zette hij ook zijn dromen op papier”, aldus Kemp. “En hij deed aan ‘visueel opscheppen’: hij maakte heel complexe, technische tekeningen van uitvindingen die niet per se werkten, maar die er wel goed uitzagen. Dat was eigenlijk om potentiële opdrachtgevers te laten zien hoe goed hij kon tekenen.

Het was in die tijd heel normaal om dat te doen. Van die tekeningen zijn er duizenden bewaard gebleven. Maar die moet je dus niet verwarren met serieuzere pogingen om iets uit te vinden.” Da Vinci’s ongekende tekenvaardigheid was volgens Kwakkelstein een van zijn belangrijkste talenten. Want ondanks de neiging projecten niet af te ronden, en de fouten die hij zo nu en dan maakte, was Leonardo da Vinci een uniek talent. “Hij was een pionier in het visueel overbrengen van wetenschappelijke en technologische kennis. Hij kon dertig lijken van mensen ontleden en stopte de opgedane kennis in zijn tekeningen, zodat die meer informatie boden dan het bijwonen van een anatomische les.”

Dankzij zijn talenten genoot Da Vinci onder vorsten en machthebbers de reputatie een bijzondere ingenieur en architect te zijn. Dat leverde hem niet alleen meer werk op dan hij aankon (een van de redenen om steeds van project naar project te sprinten), maar ook een schare bewonderaars. Tegen het einde van Leonardo’s leven, toen hij in het stadje Amboise voor het Franse hof werkte, stuurde koning Frans I regelmatig hooggeplaatste bezoekers bij hem langs. Kemp: “De koning was zo trots dat Leonardo voor hem werkte dat hij dat aan iedereen wilde laten zien. Leonardo werd daarmee eigenlijk een beetje een toeristische attractie van het Franse koningshuis.”

Om die roem was het Da Vinci zelf in ieder geval niet te doen. Om erkenning des te meer. “Hij had een enorme geldingsdrang”, zegt Kwakkelstein. “Hij was een onwettig kind. Zijn vader Ser Piero trouwde nooit met Leonardo’s moeder Caterina. Omdat hij een bastaard was, kon hij niet net als zijn vader notaris worden. Om toch respect af te dwingen, vergaarde hij zoveel mogelijk kennis en streefde hij ernaar in diverse disciplines uit te blinken. Hij is de grootste autodidact die je je kunt voorstellen.” Een genie dus, ondanks alle nooit voltooide projecten en de afbladderende verf.

Dit artikel staat ook in KIJK 5/2019.

Tekst: Nick Kivits

Openingsbeeld: iStock/Getty Images

Ben je geïnteresseerd in de wereld van wetenschap & technologie en wil je hier graag meer over lezen? Word dan lid van KIJK!