Ben je geïnteresseerd in de wereld van wetenschap & technologie en wil je hier graag meer over lezen? Word dan lid van KIJK!
Nederlands onderzoek behoort tot de wereldtop. Daarom laat KIJK-redacteur Laurien Onderwater je in deze rubriek elke maand kennismaken met een wetenschapper van eigen bodem. Deze keer: Ben Haring onderzoekt verschillende soorten Egyptisch schrift.
Je bent een echte geschiedenisfanaat of je bent het niet. En Ben Haring, egyptoloog aan de Universiteit Leiden, is er een. Al op zijn twaalfde wist hij dat hij egyptologie wilde studeren, vertelt hij me in zijn kantoor aan de Witte Singel in Leiden, dat een prachtig uitzicht heeft op de gracht. “Ik interesseerde me heel algemeen voor geschiedenis en archeologie, maar van al mijn gektes bleef de egyptologie het vaakst terugkeren. Ik had allerlei tekeningen van Egypte in mijn kamer hangen. De cultuur en kunst trokken mij erg aan. Waarom de Chinese of Japanse oudheid niet datzelfde effect op me had, weet ik tot op de dag van vandaag nog steeds niet.”
Lees ook van Onderwater Ondervraagt:
Meerdere schriften
Haring groeide op in een dorp in Noord-Holland, maar verhuisde naar Leiden om daar egyptologie te studeren en is er ook gepromoveerd. “Daarna deed zich het mirakel voor dat ik hier als docent aan de slag kon, wat in dit vakgebied een zeldzaamheid is.” Jaarlijks studeren er misschien tien egyptologen af in Nederland, maar lang niet voor iedereen is werk. “Veel mensen vertrekken daarom naar het buitenland. Gelukkig is egyptologie een heel internationaal vak; ik heb weinig collega’s in Nederland met wie ik kan sparren.”
Haring is gespecialiseerd in oude geschriften. “Ik kijk vooral naar de manier waarop schriftsoorten vroeger werden gebruikt. Wie schreef er wel en wie niet? Wat waren de toepassingen van de verschillende schriftsoorten? Ik heb bijvoorbeeld veel onderzoek gedaan naar merktekens. Sommige Egyptenaren gebruikten een hiëroglief als persoonlijk stempel om eigendommen te markeren.”
De tekens leenden zich daar perfect voor, legt de egyptoloog uit, omdat ze zo herkenbaar zijn. Lang niet iedere Egyptenaar was geletterd, maar een enkel teken kon iedereen wel begrijpen. “Dat geldt ook voor ons: ik denk dat iedereen wel het Egyptische levensteken kent”, zegt Haring, terwijl hij het voor me tekent. En inderdaad, het symbool ☥ zie je steeds vaker in de moderne westerse cultuur, vooral als ontwerp voor sieraden en tatoeages. “Android-telefoons hebben het zelfs als emoji.”
Hiëratisch schrift
Naast hiërogliefen bestudeert de egyptoloog ook andere oude schriften, waaronder het hiëratisch. Voor mij als leek was het überhaupt nieuw dat de oude Egyptenaren meerdere schriftsoorten hanteerden. Haring: “Hiërogliefen werden alleen gebruikt op muren van graven en tempels, en op beeldhouwwerken.” Ook niet zo gek, want het was een tijdrovende klus om ze te maken. Bovendien konden alleen degenen die ervoor hadden doorgeleerd ze lezen. “Het meest gebruikte schrift in de samenleving, dat de oude Egyptenaren op school leerden, was dan ook het hiëratisch”, zegt Haring. “Dat kon snel op papyrus worden geschreven.” Hij staat op en pakt een boek van de bekende Tsjechische egyptoloog Jaroslav Černý.
Daarin staat een scan van een stuk papyrus met hiëratisch schrift erop dat uit ongeveer de twaalfde eeuw voor Christus dateert. “Dit is een magische tekst die de oude Egyptenaren veel gebruikten. Hij beschrijft een soort genezingsritueel voor zieke mensen. Magie en geneeskunde waren in het oude Egypte onlosmakelijk met elkaar verbonden.”
Egyptische Tipp-Ex
In zijn studiejaren bezocht Haring Egypte al, en nog steeds is hij er geregeld te vinden. “Ook al zijn er al veel foto’s en scans van bijvoorbeeld hiërogliefen die op tempelmuren stonden, het is altijd goed om het origineel met eigen ogen te bekijken. Je ziet dan dingen die je anders niet had gezien.” Hij geeft een voorbeeld. “De muur van een tempel die we eens bezochten, was bezaaid met grote hiërogliefen. Hij diende als een kalender van offers en feesten, en er stond ook op wat daar allemaal voor moet worden aangeleverd; de hoeveelheid broden, graan, kruiken – noem maar op. Maar op een paar zuilen had men tekst gecorrigeerd, en dat zag ik pas toen ik er met mijn neus bovenop stond.” Om deze tekst te wijzigen, waren er kilo’s gips nodig om de oude tekens dicht te smeren; een soort Tipp-Ex dus. Vervolgens moest men opnieuw de juiste tekens uithakken. “Pas als je voor die muur staat, besef je hoeveel werk dat destijds moet zijn geweest.”
Overigens zijn lang niet alle bouwwerken mooi bewaard gebleven. “Toen ik in de jaren tachtig naar Egypte reisde, zag ik ergens achteraf monumenten staan die meer als openbaar toilet fungeerden.” Gelukkig is er in de laatste decennia veel veranderd en worden de oude schatten nu beter beschermd. En dat is maar goed ook, want we zijn nog lang niet klaar met ontdekken, benadrukt Haring. “Zeker in Egypte ligt nog heel veel verborgen. Je kunt er een schop in de grond steken en zomaar weer iets moois vinden.”
Deze aflevering van Onderwater Ondervraagt staat ook in KIJK 2/2023.
Openingsbeeld: ATLANTIDE PHOTOTRAVEL/GETTY IMAGES