Nederlands onderzoek behoort tot de wereldtop. Daarom laat KIJK-redacteur Laurien Onderwater je in deze rubriek elke maand kennismaken met een wetenschapper van eigen bodem. Deze keer: Jan-Willem van Prooijen deed al onderzoek naar complotdenkers lang voordat iedereen het over ze had.

Wat zie jij als je aan een complotdenker denkt? Waar veel mensen voorheen aan iemand dachten met een aluhoedje op, gaat dat stereotype allang niet meer op: dé complotdenker bestaat niet meer. Sterker nog, in iedereen schuilt een complotdenker. Dat zegt Jan-Willem van Prooijen, sociaal psycholoog aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Hij geeft toe zelf ook weleens complottheorieën te geloven. “Toen Donald Trump in 2016 werd gekozen tot president, geloofde ik er geen bal van dat hij dat op een eerlijke manier had bereikt. Er moest meer aan de hand zijn. Maar in 2018 kwam een rapport uit waarin stond dat er geen enkel bewijs voor stemfraude was, dus toen was ik ook wel weer bereid om dat te accepteren.” En dat is wat de sociaal psycholoog, en vele anderen, onderscheidt van de hardnekkige complotdenkers: hij lijdt niet aan tunnelvisie.

Lees ook:

• Wat gaat er om in het hoofd van de complotdenker?
• Kun je complotgelovigen aan hun woordgebruik herkennen?
• Podcast: in het hoofd van de complotdenker

Van Prooijen studeerde psychologie in Leiden en is nu universitair hoofddocent sociale psychologie aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Sinds vorig jaar is hij bovendien bijzonder hoogleraar radicalisering, extremisme en complotdenken aan de Universiteit Maastricht.

Evolutionaire mismatch

Mede door social media en andere (video)kanalen loopt het de laatste jaren flink uit de klauwen met de complottheorieën. Het onderwerp leek daardoor vaker dan ooit te worden besproken bij talkshows. Van Prooijen deed echter al lang voordat het een ‘sexy’ item was onderzoek naar mensen die in samenzweringsverhalen geloven. “In 2008 begon ik ermee, ook al was dat niet even makkelijk. Vooral in de wetenschappelijke wereld werden complotgelovigen snel weggezet als mensen met een geestelijke afwijking. En ik ben sociaal psycholoog, geen klinisch psycholoog. Het kostte me daardoor best wat moeite om serieus te worden genomen met mijn onderzoek.”

Daar kwam geleidelijk aan verandering in. “Een groot keerpunt was de verkiezing van Trump in 2016.” Veel mensen kregen argwaan bij de verkiezingsuitslag en gingen uit van een complot. Niet alleen ‘gekkies’. “Vanaf toen kreeg ik ook steeds meer mediaverzoeken.” Ook na al die jaren is hij het onderzoeken van samenzweringen en mensen die daarin geloven nog steeds niet beu.

“Waarom geloven mensen in complottheorieën zijn sommigen daar vatbaarder voor dan anderen, en wat kunnen de gevolgen zijn? Dat is in een notendop waar ik me nu mee bezighoud. Ik heb ook de evolutionaire basis van complotdenken bestudeerd.”

Heeft het geloven in samenzweringstheorieën dan een evolutionair nut? Jazeker, vertelt de sociaal psycholoog. Bij moderne jager-verzamelaars zijn er nog geregeld conflicten tussen stammen. Als er bijvoorbeeld een stamlid overlijdt en de overige leden kunnen dat niet verklaren, heerst al snel het vermoeden dat een vijandelijke groep hiervoor verantwoordelijk is geweest. Van Prooijen: “Vroeger was de kans dat iemand door een vijandige stam om het leven kwam een stuk groter. Het was dan handig om onbekende groepen niet zomaar te vertrouwen, want daardoor gingen je overlevingskansen omhoog.” Moderne jager-verzamelaars hebben dit wantrouwen overgenomen.

Nu leven de meeste mensen niet meer in stamverband, maar we zoeken nog altijd naar patronen om ons heen om iets onverklaarbaars te kunnen verklaren. “Onze maatschappij is in korte tijd heel snel veranderd. Maar ons brein is eigenlijk nog steeds toegespitst op die oeromgeving van duizenden jaren geleden. Dat wordt ook wel de evolutionaire mismatch genoemd. Daardoor maken we soms keuzes die toen misschien heel nuttig waren, maar die ons nu vooral tegenwerken. Nu zorgt het er bijvoorbeeld voor dat we wetenschappers wantrouwen, vaccins weigeren of niet in klimaatverandering geloven.”

Seksslavinnen op Mars

Tot zover de evolutionaire theorie. Recentelijk heeft Van Prooijen onderzoek gedaan waarin hij onder meer aantoont dat mensen ook om heel andere redenen in samenzweringsverhalen geloven. “Soms wordt een complottheorie gebruikt als rechtvaardigingsmechanisme. Dat zagen we bijvoorbeeld bij mensen die zich niet wilden laten inenten. Ze vertrouwden niet wat er in het vaccin zat of waren bang voor naalden, en toen gingen ze complottheorieën omarmen om die keuze te rechtvaardigen. Ik was zelf overigens verrast door die uitkomst.”

Het is ook niet altijd irrationeel om in complotten te geloven, zegt Van Prooijen. “Er is achterkamertjespolitiek en er is corruptie, dus het zou bijna naïef zijn om te denken dat er nooit iets geks gebeurt. Daarom zijn we in zekere zin allemaal complotdenkers.”

Toch kijkt ook de sociaal psycholoog nog weleens op van wat mensen allemaal de wereld in slingeren. “Ik schrok enige tijd geleden van een statement dat de NASA maakte. De ruimtevaartorganisatie stelde dat er écht geen kolonie met seksslavinnen op Mars is. Dat zo’n grote organisatie zich geroepen voelt om daar een officiële verklaring over af te leggen, dat ging zelfs míjn pet te boven.”

Deze aflevering van Onderwater Ondervraagt staat ook in KIJK 12/2022. Meer weten over complottheorieën? Bestel dan onze 300 pagina’s dikke Complot-special, waarin we de 55 belangrijkste samenzweringen ontleden. De special kost nu tijdelijk slechts €12,95!

Beeld: 123RF