Onder de ‘juiste’ omstandigheden kan elk mens in een monster veranderen. Dat concludeerde onderzoeker Philip Zimbardo na zijn dramatisch verlopen Stanford Prison Experiment in 1971. KIJK sprak met hem. 

KIJK: Hoe kijkt u terug op het Stanford Prison Experiment?

“Ik heb er gemengde gevoelens over. Toen we ermee begonnen, zagen we het als een klein, simpel experiment. Ik schreef er een paar artikelen over en ben daarna onderzoek gaan doen naar heel andere dingen, zoals verlegenheid en tijdsbeleving. Maar in 2004 werd ik gevraagd als getuige-deskundige op te treden in de rechtszaak tegen Chip Frederick. Dat was een van de Amerikaanse militairen die Iraakse gevangenen in de Abu Ghraib-gevangenis hadden mishandeld en vernederd. Ik las en hoorde tot in detail wat er zich had afgespeeld en zag de overeenkomsten met de wantoestanden die zich tijdens ons experiment hadden voorgedaan. Ik besefte dat ik alsnog het hele verhaal van het gevangenisexperiment uit de doeken moest doen. Toen pas ben ik dus aan mijn boek begonnen; 36 jaar later.”

En hoe was dat?

“Een vreselijke onderneming, omdat ik me hoofdstuk na hoofdstuk met het kwaad moest bezighouden. Na vijftien hoofdstukken snakte ik naar iets positiefs; iets wat mij en de lezers troost zou kunnen bieden. Dat heeft me op het spoor gezet van heldendom. Sindsdien houd ik me uitsluitend met dat onderwerp bezig. Het experiment, dat onder mijn leiding zo uit de hand is gelopen, heeft uiteindelijk gelukkig dus ook geresulteerd in iets positiefs.”

Toch waren niet alle bewakers even gemeen. Sommigen hielpen de gevangenen zelfs met kleine dingen.

“Het klopt dat de ene bewaker zich sadistischer gedroeg dan de andere. Dat hadden we niet vooraf voorspeld, zulke verschillen zíjn namelijk niet te voorspellen met de huidige persoonlijkheidsvragenlijsten. Die vragen je wat je doet in alledaagse omstandigheden, en concluderen op grond daarvan bijvoorbeeld of je introvert of extravert bent. Ze zeggen dus alleen iets over je gedrag in normale situaties. Ze vragen niet wat je zou doen als je een gevangenisbewaker zou zijn, of als je de volledige macht over iemand zou hebben. Daardoor kunnen ze niet voorspellen hoe mensen zich in abnormale omstandigheden zullen gedragen.”

Dit is een fragment van een interview dat je in zijn geheel kunt lezen in KIJK 11/2016. Dit nummer ligt in de winkel van 20 oktober tot en met 16 november.

Meer informatie:

• Lucifereffect.com
• Prisonexp.org
• Heroicimagination.org
• Stanford | Alumni: The Menace Within
• Psychology Today: Why Zimbardo’s Prison Experiment Isn’t in My Textbook
• Greater Good: The banality of heroism
• Psychology Today: The rarely told true story of Zimbardo’s Prison Experiment
• New York Post: Inside the twisted experiment that turned students into evil sadists

Tekst: Iris Dijkstra

Beeld (header): iStock/Getty Images, beeld (portret): Hollandse Hoogte