Alsof het nog niet uitzonderlijk genoeg is dat een filosoof besluit te promoveren in de neurowetenschappen, houdt Sam Harris ook nog eens een pleidooi voor wetenschappelijk onderbouwde spiritualiteit. Is de beroemde antireligieuze denker plotseling bekeerd?

KIJK: Wat is het verschil tussen religie en spiritualiteit?

“Voor mij is het onderscheid helder. Veel mensen gebruiken het woord ‘spiritueel’ weliswaar in een religieuze betekenis, waarbij het neerkomt op het geloven van onwetenschappelijke dingen, maar dat is niet wat ik propageer. Het verschil tussen religie en datgene wat ik onder spiritualiteit versta, ligt in het soort waarheidsclaims dat beide maken. Spiritualiteit gaat om de aard van menselijke ervaringen en de aard van het menselijk bewustzijn. Deze dingen zijn gekoppeld aan wetenschap: je kunt er immers onderzoek naar doen, bijvoorbeeld met de psychologie of de neurowetenschappen. Religie gaat echter verder en doet net alsof ze kennis bezit over de aard van de kosmos of het ontstaan van leven. Bijvoorbeeld: we weten uit onderzoek dat het menselijk brein in staat is om onvoorwaardelijke liefde te ervaren, maar je kunt daaruit niet de conclusie trekken dat het heelal is doordrongen van liefde of dat liefde de enige manier is om het einde van de wereld te voorkomen. Daar scheiden zich toch echt de wegen tussen spiritualiteit en religie.”

In Het morele landschap uit 2010 verdedigde u de ongebruikelijke stelling dat wetenschap een rol kan spelen in het bepalen van morele waarden. Dat wetenschap zich met spiritualiteit kan bemoeien, lijkt nóg onwaarschijnlijker.

“Het gaat om het verschil tussen naar binnen kijken en naar buiten kijken. Er zijn veel redenen om aan te nemen dat je brein een belangrijke rol speelt in je bewustzijn, maar je kunt zelf niet voelen hoe je brein werkt. Je ervaart emoties, maar je ervaart niet hoe daarvoor de neuronen in je brein vuren. Wetenschappers aan de andere kant kunnen met een fMRI-scanner het brein van een angstig iemand vergelijken met het brein van een kalm iemand, maar blijven afhankelijk van de proefpersonen om die mentale toestand te beoordelen. Van belang is dus om eerstepersoonsinzichten en derdepersoonsinzichten met elkaar te combineren. Kijk, het is begrijpelijk dat wetenschap zich lang afzijdig heeft gehouden van spiritualiteit. Dat werd immers vaak gezien als een onderdeel van religie. Maar inmiddels zijn bepaalde aspecten ervan simpelweg té interessant gebleken. Zo heeft meditatie enkele aangetoonde positieve effecten. Het trainen van de eigen geest kan bijvoorbeeld helpen tegen angststoornissen en depressies.”

Vooral mindfulness krijgt tegenwoordig veel aandacht van wetenschappers. Waarom is deze vorm van meditatie zo’n populair onderzoeksthema? 

“Mindfulness draait om aandacht hebben voor wat er in je bewustzijn opkomt. Het is een unieke praktijk, in die zin dat je ermee bezig kunt zijn zonder aan religie te hoeven denken. Mindfulness stamt uit boeddhistische doctrines, maar in de uitvoering ervan is geen spoor van die religieuze oorsprong meer te herkennen. Anders dan bij andere praktijken hoef je bijvoorbeeld geen mantra’s te zingen, die per definitie naar een religie verwijzen: als je woorden in het Sanskriet moet zingen, kun je immers op enig moment de vraag stellen wat die woorden eigenlijk betekenen en dan stuit je alsnog op godsdienst. Bij mindfulness voeg je echter niets toe aan je eigen ervaringen. Het enige wat je hoeft aan te nemen, is dat het misschien interessant kan zijn om meer aandacht aan je eigen bewustzijn te schenken.”

Dit is een fragment van een interview, te vinden in KIJK 8/2015. Dit nummer ligt in de winkel van 16 juli tot en met 19 augustus.

Interview met Sam Harris over zijn boek Waking up (Nederlandse titel: Het huidige moment) en spiritualiteit zonder religie:

Meer informatie:

• Youtube: Real Time with Bill Maher: Ben Affleck, Sam Harris and Bill Maher Debate Radical Islam (HBO)
• Youtube: Sam Harris: Science can answer moral questions
• Youtube: Sam Harris: Free Will Doesn’t Exist

Tekst: Rik Peters

Beeld: TED