Deze schets op een stukje rots blijkt het vroegste bewijs van menselijke tekenkunst te zijn. Het kunstwerk is ontdekt in de Blombosgrot in Zuid-Afrika.

Lange tijd waren archeologen ervan overtuigd dat de eerste tekeningen gemaakt door mensen verschenen toen Homo sapiens ongeveer 40.000 jaar geleden gebieden in Europa koloniseerden. Maar recente archeologische ontdekkingen in Afrika, Europa en Azië suggereren dat er al veel eerder sprake was van het gebruik hiervan.

Zo troffen paleoanthropologen tijdens het analyseren van stenen werktuigen (verzameld tijdens een opgraving bij de Blombosgrot) een abstracte tekening aan op een stukje siliciumhoudend gesteente (silcreet genoemd) dat maar liefst 73.000 jaar oud is. En daarmee vormt dit steentje de vroegste door de mens gemaakte tekening.

Blombosgrot

De Blombosgrot bevindt zich op het zuidelijkste puntje van Zuid-Afrika. In de grot worden sinds 1991 voortdurend opgravingen gedaan door onderzoekers van onder meer de universiteit van Bergen (Noorwegen) en Witwatersrand (Zuid-Afrika). Sindsdien zijn er al heel wat voorwerpen aangetroffen, waaronder stenen werktuigen en stukjes rode oker.

De grot bestaat uit meerdere horizontale bodemhorizonten (lagen) uit verschillende tijdperken wat paleontologen de gelegenheid geeft om als het ware terug te kijken in de tijd. Zo bevat de Blombosgrot materiaal dat dateert van 100.000 tot 70.000 jaar geleden (in de periode van de Middelste Steentijd), evenals 2000 tot 300 jaar oud materiaal dat onder de Late Steentijd valt.

De buitenkant van de Blombosgrot in Zuid-Afrika. © Magnus Haaland

Mensenwerk

Het fragment met daarop de tekening is afkomstig uit een 73.000 jaar oude laag. In de rots zijn met gele oker drie horizontale, fijne lijnen getekend die elkaar kruisen. Toen wetenschappers op het stukje silcreet stuitten, leek het ze te gaan om een tekening die door mensen is gemaakt – en niet een natuurlijk patroon. Alleen moesten ze dat wel kunnen aantonen, en dat was nog best een uitdaging.

De wetenschappers onderzochten daartoe de lijntjes met verschillende technieken, zoals ramanspectroscopie en elektronenmicroscopie. “Toen bleek dat de lijnen zich daadwerkelijk op de steen bevonden, hebben de onderzoekers de lijnen vergeleken met verscheidene schilder- en tekentechnieken”, mailt geoloog en paleontoloog Dennis Voeten (niet betrokken bij de studie). “De beste match werd gevonden met het gebruik van een ‘potlood’ van oker; een geel tot rood pigment bestaande uit geoxideerd ijzer dat was aangebracht op een bewust gevlakte steen van silcreet.”

Het silcreet met daarop de tekening. © Nature

Verder suggereert de abrupte beëindiging van de lijnen aan de rand van de rots ook dat het patroon zich aanvankelijk over een groter oppervlak uitstrekte, en in zijn geheel complexer kan zijn geweest. Ook denken de onderzoekers dat het gesteentefragmentje oorspronkelijk toebehoorde aan een werktuig waarmee oker werd vermalen.

“Een intuïtief argument voor een menselijke oorsprong van de lijnen, niet specifiek benoemd, is dat de gekraste lijnen een complexer patroon vormen dan op basis van toevallige, natuurlijke processen mag worden vermoed”, zegt Voeten. “Deze combinatie van bevindingen (‘complex’ patroon, bewust gevlakte steen, gebruik van stoffen die al heel lang als pigment worden gebruikt) leidde tot de conclusie dat aan een menselijke oorsprong moet worden gedacht.”

Lastige interpretatie

Vraag blijft hoe we deze tekening moeten interpreteren. Voeten: “Het blijft altijd lastig om vroege artistieke uitingen op waarde te kunnen schatten. In Nederland hebben ook een aantal ’tekeningen’ uit de steentijd gevonden. Hoewel het daar doorgaans om krassen gaat en er, net als in deze veel oudere steen uit Zuid-Afrika, inderdaad een bewust patroon in gezien kan worden, blijft de interpretatie altijd erg lastig.”

“De welbekende rotstekeningen die op veel plekken worden aangetroffen zijn weliswaar wat jonger dan deze nieuwe vondst, maar wel een stuk eenvoudiger te interpreteren. In het geval van deze nieuwe krassen is niet helemaal uit te sluiten dat het sporen zijn van het testen van oker of het bewerken van okerhoudende materiaal.”

“Hoewel deze vondst dus waarschijnlijk wel wijst op het vroege gebruik van oker, waarvan we al wisten dat dit voor artistieke doeleinden werd ingezet, denk ik dat het oncijferen van het bewuste ‘bericht’ een onbegonnen zaak is.”

Bronnen: Nature, University of the Witwatersrand via EurekAlert!, CNRS via EurekAlert!

Ben je geïnteresseerd in de wereld van wetenschap & technologie en wil je hier graag meer over lezen? Bestel dan hier ons nieuwste nummer. Abonnee worden? Dat kan hier!