Vandaag is het precies 17 jaar geleden dat de aanslagen op de VS werden gepleegd. Hoe zou onze wereld eruit hebben gezien als dit nooit was gebeurd? 

“Kijk! Daar staan ze!” roepen de twee kinderen van Yilmaz Mohammed als het vliegtuig de landing inzet richting JFK International in New York. Het jonge Marrokaans-Nederlandse gezin heeft een citytrip geboekt naar de Big Apple, om het einde van de ramadan te vieren. De tieners hebben het de hele vlucht lang over het World Trade Centre gehad en hun enthousiasme over de Twin Towers wordt alleen maar groter als ze de twee wolkenkrabbers ook echt zien staan. Eenmaal geland zijn ze na vijf minuten door de controle van de douane en zitten ze binnen een kwartier in de taxi naar de twee torens. De taxichauffeur is in een buitengewoon goede bui. Hij heeft zojuist door de radio gehoord dat het stimuleringsplan van de president om iedere Amerikaan tienduizend dollar te geven door de Senaat is geloosd. “Wat een mooi land is het toch.”

Wat klopt er hier niet? Inderdaad, de Twin Towers staan er al vijftien jaar niet meer. En in werkelijkheid komt een islamitisch gezin nooit binnen een paar minuten de Verenigde Staten binnen. Ook een plan om iedere Amerikaan tienduizend piek te geven klinkt onwaarschijnlijk. Daar heeft Obama namelijk helemaal het geld niet voor. Toch was het allemaal mogelijk geweest als er op 11 september 2001 geen vier vliegtuigen waren gekaapt die als vliegende bommen werden gebruikt in New York en Washington.

Terroristenboel

Het had allemaal zomaar gekund, een terrorismeloos begin van de 21ste eeuw. De voorbereidingen van 9/11 waren zo uitgebreid en langdurig dat de veiligheidsdiensten de aanslagen met wat meer doortraptheid en moeite best hadden kunnen voorkomen. Zo diende een FBI-agent in Phoenix een verzoek in om onderzoek te doen naar verdachte buitenlandse studenten bij vliegscholen. Het verzoek werd afgewezen.

Ook toen er een vliegschool melding maakte van een leerling (terrorist) die geen enkele interesse toonde in het opstijgen en landen, deed de FBI niets. Collega-veiligheidsdienst CIA had anderhalf jaar voor de aanslagen een bijeenkomst van een terroristencel in Maleisië in de smiezen. En men wist dat twee van de aanwezige extremisten met een visum toegang hadden tot de Verenigde Staten. Eenmaal op de radar van de CIA verlengde één van mannen probleemloos dat visum; zonder enige tegenactie. Deze terroristen vlogen later een vliegtuig het Pentagon binnen.

Wat was er gebeurd als de FBI en de CIA deze eindjes tijdig aan elkaar hadden geknoopt en de terroristenboel ruim voor de aanslagen was opgedoekt? Van New York tot Kaboel en van Den Haag tot Bagdad had de wereld er hoogstwaarschijnlijk totaal anders uit gezien.

De kosten

De directe gevolgen van de aanslagen staan iedereen nog kraakhelder voor de geest. Naar beneden springende kantoormedewerkers uit de Twin Towers, de instortende torens, het Pentagon waar American Airlines-vlucht 77 een flinke hap uit heeft genomen… De beelden zijn eindeloos herhaald.

Als de stofwolken zijn opgetrokken en de meeste rotzooi is opgeruimd, blijft de teller met doden uiteindelijk steken op 2998 slachtoffers, inclusief 24 vermisten die nooit zijn gevonden. Als de aanslagen waren voorkomen, had dat op korte termijn dus zo’n drieduizend doden gescheeld – en had New York zijn kenmerkende skyline nog gehad. Maar de gevolgen op het wereldtoneel zijn veel omvangrijker, en variëren van irritant tot aardverschuivend.

Kijk alleen al naar het financiële plaatje. Princeton University begrootte de directe kosten van de aanslagen op meer dan 20 miljard dollar. De torens (die natuurlijk ook vol met kantoorspullen stonden) waren weggevaagd, de beurzen in de Verenigde Staten gingen een week dicht en Ground Zero was veranderd in één grote vuilnishoop. Ook dat moest weer worden opgeruimd (en opgebouwd). Dat kostte allemaal geld, maar dat was nog maar het begin.

9/11 was voor de VS een van de duurste dagen ooit. De aanslagen kostten indirect een duizelingwekkende 3300 miljard dollar. © AFP/ANP

The New York Times rekende de langetermijngevolgen uit en schatte de uiteindelijke financiële gevolgen op een mind blowing 3300 miljard dollar, enkel voor de Verenigde Staten. Mensen konden niet vliegen, evenementen konden niet doorgaan, duizenden vierkante meters kantoor konden niet worden gebruikt. Oftewel: kassa’s bleven leeg.

Maar liefst 3300 miljard dollar dus – is het bedrag al bezonken? Nee? Laten we even helpen: van 3300 miljard dollar zou je iedere Amerikaan een kleine 11.000 dollar kunnen geven. Ook tot de verbeelding sprekend: je zou er voor ieder mens op aarde een nieuwe Xbox 360 van kunnen kopen, inclusief twee controllers en de nieuwste FIFA.

Saddam Hoessein

Het moge duidelijk zijn: zonder 9/11 zou George Bush, Barack Obama of welke president er dan ook gezeten zou hebben een hoop betere of leukere dingen hebben kunnen doen met Amerikaans staatsgeld. Geld dat zonder terrorisme naar het redden en herstellen van de economie was gegaan, ging nu naar het heropbouwen van New York. En vooral de militaire reactie van Amerika. Want die reactie kostte – alleen in geld uitgedrukt – 1649 miljard dollar.

Bush’ war on terror en de jacht op Bin Laden in Afghanistan zijn een direct gevolg van de aanslagen. En hoewel Amerika volhield dat de oorlog in Irak voornamelijk draaide om het afpakken van Saddam Hoesseins vermeende atoomwapens, speelde ook de veronderstelde steun van Irak aan Al-Qaida een grote rol bij de beslissing om Irak binnen te vallen.

Volgens George Bush speelde Saddam Hoesseins (vermeende) link met Al-Qaida zeker ook een rol bij het besluit voor de Irakoorlog. © Spencer Platt/Getty Images

Hoe zou de wereld eruit hebben gezien zonder deze oorlogen? Het had in elk geval zo’n zevenduizend westerse (vooral Amerikaanse) soldaten het leven gered. En de Iraakse en Afghaanse strijdkrachten en burgers een enorm veelvoud hiervan, dat in de honderdduizenden loopt.

En als Amerika Irak nooit was binnengevallen, was Saddam Hoessein dan nog aan de macht geweest? De dictator was nu 79 jaar geweest, dus qua leeftijd had het wel gekund. Of de ‘Slager van Bagdad’ ook de Arabische lente had overleefd, is moeilijk te zeggen. Zijn Libische evenknie Gaddafi zat ook bijzonder stevig in zijn gouden zadel voordat hij door rebellen (en een NAVO-missie) richting de dood werd gebombardeerd.

Spaanse en Britse steun

Aan de andere kant: Bashar al-Assad, de president van Syrie, zit op moment van schrijven – ondanks heftige gevechten – nog wel op de troon. Van Hoessein weten we sinds de gifgasaanval op Halabja dat hij er in geval van nood weinig moeite mee had om omstandige onderdanen te vermoorden. Zonder 9/11 was het dus niet uitgesloten geweest dat Hoessein vandaag de dag nog altijd op zijn troon zou zitten.

Ironisch is ook dat de Amerikanen door Saddam ten val te brengen buurland Iran van zijn aartsvijand beroofden. Iran is inmiddels een van de belangrijkste spelers in het Midden-Oosten. En een doorn in het oog van Amerika, met dank dus aan 9/11.

We blijven nog even bij de oorlog in Irak. Want die had niet alleen gevolgen voor de Verenigde Staten. Ook voor de zogeheten Coalition of the willing, de 31 landen die de inval steunden, waren er gevolgen – op wat voor manier dan ook. Spanje en Groot-Brittanië zullen de inval in Irak achteraf het meest betreuren. Zonder 9/11 en zonder inval in Irak waren zij in respectievelijk 2004 en 2005 niet getroffen door aanslagen van Al-Qaida, bedoeld als vergelding voor de Spaanse en Britse steun aan de oorlog, en hadden de 191 doden in Madrid en de 53 dodelijke slachtoffers in Londen nog geleefd.

Fortuyn en Balkenende

Ook in Nederland hebben de vier gekaapte vliegtuigen op die zwarte dag in 2001 hun sporen nagelaten. De aanslagen en de nasleep daarvan vielen in dezelfde periode als bijvoorbeeld de opkomst van Pim Fortuyn, die onder andere groot werd door zijn scherpe kritiek op de islam. Had het voor ons politieke klimaat iets uitgemaakt als men aan het begin van deze eeuw niet was opgeschrikt door het moslimterrorisme in Amerika?

“Dat effect val mee”, zegt politicoloog Henk Dekker. “Er heerste al langer een negatieve stemming over moslims. Het islamkritische geschrift van Fortuyn dateert bijvoorbeeld uit 1997: vier jaar voor de aanslagen. Er bestond al islamofobie onder bepaalde Nederlanders; de vruchtbare grond voor de opkomst van Fortuyn en later Wilders was er dus al.

De razendsnelle opkomst van politicus en moslimcriticaster Fortuyn valt samen met de periode kort na 9/11. © Lex van Lieshout/ANP

Wel is het zo dat aanslagen het beeld dat sommige mensen van moslims, bevestigden. Op die manier kunnen de aanslagen electoraal gezien invloed hebben gehad, al moet je dat effect niet overdrijven.”

De echte politieke gevolgen dienden zich in Nederland pas later aan. Als reactie op 9/11 vielen de Amerikanen zoals gezegd Irak en Afghanistan binnen, en daarvoor konden ze wel wat bondgenoten gebruiken. In het Torentje in Den Haag ging de telefoon: of Nederland diplomatieke en/of militaire steun kon geven. We zonden geen uitgebreide troepenmacht naar Irak, maar wel naar Afghanistan.

Gesneuvelde militairen

Al ging dat niet zonder slag of stoot; sterker nog, het kabinet Balkenende IV viel erover, waardoor er versneld verkiezingen kwamen. Zonder de aanslagen in Amerika – en dus zonder de oorlog in Afghanistan – was dit niet of in elk geval later gebeurd. Wat had dit voor gevolgen gehad voor het politieke klimaat en de volgende verkiezingen? De VVD werd toen het grootst. Misschien was dit bij ‘reguliere’ verkiezingen ook gebeurd, maar misschien ook niet.

Balkenende IV viel, maar de missie kwam er uiteindelijk toch. En eenmaal in Afghanistan begon de échte ellende pas. Er waren continu vraagtekens over het nut en de noodzaak van de missie, en een voor Hollandse begrippen ongekend aantal van 24 militairen stierf in Uruzgan. Verschillende onderzoeken tonen aan dat (relatief) grote militaire verliezen zorgen voor steeds minder publieke draagkracht voor een missie, en op termijn zelfs voor de gehele krijgsmacht.

Geen 9/11 betekent geen (directe) militaire reactie in Afghanistan, en dus ook geen duizenden gesneuvelde soldaten. In Nederland zou dat 24 doden onder ‘onze jongens’ hebben gescheeld. © Hennie Keeris/Deensie/ANP

Het eerste kabinet-Rutte sneed stevig in het defensieapparaat, zonder veel publiek protest. In tegendeel: er gingen stemmen op om het hele Nederlandse leger op te doeken. Als Bin Laden zou weten dat hij daar wellicht een klein handje aan heeft bijgedragen, zou hij opspringen uit zijn zeemansgraf.

Afluisterpraktijken

Westerse landen deden er na 9/11 alles aan om nieuwe, soortgelijke aanslagen te verijdelen. En als geheime diensten hun werk intensiveren, betekent dat automatisch dat de privacywetgeving onder druk komt te staan. Ook in Nederland. Bel- en internetgegevens worden tegenwoordig bewaard, een recordaantal personen wordt afgeluisterd en iedereen is voortaan verplicht zich te legitimeren.

Na 9/11 was vliegen nooit meer hetzelfde.

Een slechte zaak, zo liet Jacob Kohnstamm als voorzitter van het College bescherming persoonsgegevens al eens weten. “Na 9/11 is een indrukwekkende lijst aan wetten goedgekeurd in het kader van terrorisme- en criminaliteitsbestrijding. Als je als politicus destijds kritisch was over dit soort wetsvoorstellen, werd je al snel verweten dat je heulde met de terroristen.”

Aan de overkant van de Atlantische Oceaan herrees de beruchte Guantanamo Baygevangenis, waar van moslimterrorisme verdachte gevangenen werden ‘ondervraagd’, onder meer door middel van het gelegaliseerde waterboarding. Kortom, zonder 9/11 had de wereld er op alle fronten stukken vriendelijker uitgezien.

Plastic bestek

En in de categorie klein leed: iedereen die weleens in een vliegtuig zit, kan meepraten over de gevolgen van de aanslagen. Als 11 september 2001 een normale nazomerdag was gebleven, had je je schoenen op het vliegveld niet hoeven uittrekken en had je ook nooit door een full body scan gehoeven. Zonder 9/11 had je je vliegtuigeten niet met een plastic vorkje door hoeven prikken, maar had je nog gewoon metalen bestek gekregen. En je had nog – als je op je verjaardag vloog – de heel, heel kleine kans dat je even een kijkje mocht nemen in de cockpit. Sinds 9/11 zit die deur tijdens de vlucht altijd goed op slot.

Bedankt, Bin Laden.

Tekst: Tim van Ham

Ben je geïnteresseerd in de wereld van wetenschap & technologie en wil je hier graag meer over lezen? Bestel dan hier ons nieuwste nummer. Abonnee worden? Dat kan hier!