Door de Russische inval in Oekraïne lijkt iedereen zich weer te realiseren dat het inzetten van kernwapens een optie is. Maar onder welke omstandigheden zal Joe, Vladimir, Boris, Emmanuel, Jinping, Shehbaz, Narendra, Naftali of Jong-un op de nucleaire knop drukken?
Tekst: Teake Zuidema
In augustus 1945 laat de voormalige kruidenier Harry S. Truman twee atoombommen exploderen boven Japan. De eerste, met de bijnaam Little Boy, treft Hiroshima. De tweede, Fat Man, ontploft boven Nagasaki. De drieëndertigste president van de Verenigde Staten is zo als eerste verantwoordelijk voor het inzetten van atoomwapens. De explosies leiden direct tot de dood van zo’n 140.000 mensen en tevens tot de Japanse capitulatie. Truman zegt nooit spijt te hebben gehad van zijn beslissing.
Lees ook:
Wanneer zal een wereldleider een kernbom inzetten?
De wereld heeft sinds 1945 een aantal malen – hetzij door een conflict, hetzij door een misverstand – op het randje van een kernoorlog gebalanceerd. Toch bleef Truman tot nu toe de enige die met atoombommen heeft geslingerd. Gedurende de Koude Oorlog tussen het Westen en het communistische Oostblok geloofden beide kampen dat het inzetten van kernwapens automatisch ook de eigen ondergang zou betekenen. Zodra Russische raketten richting de VS vertrokken, zouden immers ook de Amerikanen op de knop drukken en zouden er honderden kernwapens naar de Sovjet-Unie vliegen. Het gevolg: Mutual Assured Destruction (MAD, vrij vertaald: gegarandeerde wederzijdse vernietiging). Het gebruik van kernwapens was daarom irrationeel: ze waren om mee te dreigen, niet om te gebruiken.
Er lopen negen mannen op aarde rond die kunnen besluiten kernwapens in te zetten
Tegenwoordig beschikken negen landen over kernwapens, waarvan de vernietigende kracht duizenden malen groter is dan de bommen die op Hiroshima en Nagasaki vielen. Maar er zijn ook allerlei tactische kernwapens die minder krachtig zijn en met grote precisie kunnen worden ingezet om een specifiek doel uit te schakelen. Juist omdat deze tactische kernwapens minder afschrikwekkend zijn, verlagen ze volgens experts de drempel om ze te gebruiken.
Er lopen negen mannen op aarde rond die vrijwel op eigen houtje kunnen besluiten kernwapens in te zetten. Wanneer en waarom zal één van deze negen zich genoodzaakt zien atoomwapens in te zetten? Hieronder sommen we op hoe groot hun kernwapenarsenalen zijn en onder welke omstandigheden ze die misschien zullen gebruiken.
Ga direct naar:
- Vladimir Poetin, president van de Russische Federatie
- Joe Biden, president van de Verenigde Staten
- Xi Jinping, president van de Volksrepubliek China
- Emmanuel Macron, president van Frankrijk
- Boris Johnson, premier van het Verenigd Koninkrijk
- Narendra Modi, premier van India
- Shehbaz Sharif, premier van Pakistan
- Naftali Bennett, premier van Israël
- Kim Jong-Un, staatshoofd van de Democratische Volksrepubliek Korea
Vladimir Poetin, president van de Russische Federatie
De Sovjet-Unie deed in 1949 haar eerste nucleaire test. Rusland heeft nu een arsenaal van minimaal 6257 kernkoppen, waarvan er 1458 direct inzetbaar zijn omdat ze al in raketten, vliegtuigen en onderzeeërs geïnstalleerd zijn. Tweeduizend kernkoppen van het totaal zijn tactische kernwapens.
De president van de Russische federatie, Vladimir Poetin, kan samen met minister van defensie Sergej Sjogoe en de stafchef van het leger Valeri Gerasimov toestemming geven kernwapens in te zetten. De uiteindelijke beslissing berust bij Poetin. De Sovjet-Unie had tijdens de Koude Oorlog een no-first-use-beleid: het land zou alleen kernwapens gebruiken wanneer het daar zelf mee werd aangevallen. Poetin heeft die koers radicaal gewijzigd. Rusland zal als eerste atoombommen kunnen gebruiken wanneer het voortbestaan van het land op het spel staat of wanneer een vijand probeert de leiders van het land uit te schakelen.
Na de inval in Oekraïne waarschuwde Poetin dat iedereen die zich met het conflict bemoeide “te maken zal krijgen met consequenties die nog niemand in de geschiedenis heeft gezien”. Uiteraard dreigde hij hier met kernwapens. Volgens de Amerikaanse generaal Wesley Clark, voormalig hoofd van de NAVO-strijdkrachten, was dit geen loos dreigement. Hij zei tegen nieuwszender CNN dat Russische militairen erop worden getraind om een dreigende nederlaag in een conventionele oorlog af te wenden door een tactisch kernwapen op Polen af te vuren.
Danny Pronk, senior onderzoeker van de Afdeling Veiligheid van Instituut Clingendael, gelooft niet dat Rusland als eerste kernwapens zal gebruiken. “Ook wanneer de oorlog in Oekraïne slecht verloopt, zal Poetin niet naar kernwapens grijpen. Ook met tactische kernwapens overschrijdt hij een drempel, en hij weet niet hoe zijn tegenstanders daarop zullen reageren.” Volgens Pronk is het MAD-principe nog steeds van kracht: “Wanneer Poetin met kernwapens dreigt, moet de NAVO hem eraan herinneren dat ze in staat is steden als Moskou en St Petersburg volledig in de as te leggen.”
Joe Biden, president van de Verenigde Staten
De Verenigde Staten beschikken over 5550 kernkoppen. Daarvan zijn er 1389 gereed voor actie op raketten en in vliegtuigen en onderzeeërs. Het land heeft 230 tactische kernwapens, waarvan er 100 in Europa zijn gestationeerd, onder andere in Nederland.
De Amerikaanse president Joe Biden wordt op iedere reis vergezeld door een militair met de lanceercodes voor de kernwapens. Mocht hij dat nodig vinden, dan kan Biden op eigen houtje beslissen om ze in te zetten. Sommige politici willen die bevoegdheid inperken. Een labiele president – ze verwijzen dan naar Richard Nixon en Donald Trump – is immers een gevaar voor de hele wereld. De meeste politici en militairen zijn echter tegen een wijziging. Ze zien een razendsnelle reactie op een aanval als een essentieel onderdeel van de eigen nucleaire strategie. En die reactie is alleen gegarandeerd wanneer de beslissing genomen kan worden door één persoon, de president.
President Ronald Reagan verklaarde in 1985 al dat het onmogelijk was een nucleaire oorlog te winnen. Biden denkt daar precies zo over. Hij wil daarom koste wat kost voorkomen dat de NAVO rechtstreeks betrokken raakt bij de oorlogshandelingen in Oekraïne. Dat zou immers kunnen leiden tot een kernoorlog met louter verliezers. Hij ging echter onlangs zelf in de fout door te zeggen dat Poetin niet de leider van Rusland zou kunnen blijven. Poetin kan dit niet anders opvatten dan als een persoonlijk dreigement, waardoor hij misschien sneller geneigd zal zijn kernwapens te gebruiken. In de Russische doctrine is het gebruik van kernwapens nu eenmaal gerechtvaardigd wanneer een vijand probeert de leiders van het land uit te schakelen.
Er gaan in het Amerikaanse politiek-militaire apparaat steeds vaker stemmen op die verkondigen dat de Verenigde Staten wel degelijk een kernoorlog kunnen winnen. De Guide to Nuclear Deterrence in the Age of Great Power Competition, een rapport dat is opgesteld voor het luchtmachtonderdeel US Air Force Global Strike Command, beschrijft een scenario waarin Amerikaanse kernwapens in een first strike de meeste Russische lanceerinrichtingen uitschakelen. Amerika zou dan een Russische second strike kunnen overleven, zij het met veel verliezen, en de overhand krijgen in het conflict. Russische raketten zouden gedeeltelijk onschadelijk worden gemaakt door in Alaska geplaatste interceptor-antiraketsystemen. Danny Pronk, senior onderzoeker Afdeling Veiligheid van Instituut Clingendael, gelooft niet in dat verhaal: “Er staat maar een klein aantal van die interceptors in Alaska en het is nog nooit bewezen dat ze inderdaad werken.”
Maar Rusland is niet het enige land dat de Verenigde Staten als dreiging zien. De Amerikaanse journalist Bob Woodward onthulde in 2020 dat de VS een plan hebben, codenaam OPLAN 5072, om Noord-Korea met tachtig kernwapens onschadelijk te maken door de lanceerinrichtingen van dat land te vernietigen. Volgens Pronk is zo’n kernaanval geen haalbare kaart. “Sinds het moment dat Noord-Korea een kernwapenstaat werd en de beschikking kreeg over raketten die het Amerikaanse vasteland kunnen treffen, is een first strike op Noord-Korea niet langer een optie. Noord-Korea kan een Amerikaanse stad in een tegenaanval volledig verwoesten en dat kan Biden nooit accepteren.”
Xi Jinping, president van de Volksrepubliek China
China is sinds 1964 een kernwapenmacht. Het land beschikt nu over 350 kernkoppen en over een stuk of 100 raketten (intercontinentale raketten; ICBM’s) die doelen over de hele wereld kunnen bereiken. China heeft ook zes kernonderzeeërs die kernwapens kunnen lanceren.
De beslissing over de eventuele inzet van Chinese kernwapens ligt bij de Centrale Militaire Commissie van de Chinese Communistische Partij. De belangrijkste stem in deze commissie is die van president Xi Jinping. China heeft een no-first-use-beleid: het land belooft onder geen enkele omstandigheid als eerste kernwapens te gebruiken. Tot voor kort nam China genoegen met een betrekkelijk klein kernwapenarsenaal, maar volgens een rapport van het Amerikaanse ministerie van defensie wil het land in 2030 duizend kernkoppen hebben om zo een prominentere rol te kunnen spelen in de internationale politiek.
De grootste obsessie van Xi Jinping is Taiwan, een eiland dat door China wordt gezien als een afvallige provincie en dat hij wil inlijven. Maar als een dergelijke operatie mislukt, zou dat een onacceptabel gezichtsverlies betekenen voor China, stelde Charles Freeman, staatssecretaris van defensie onder president Bill Clinton. Xi Jinping zou zo’n mislukking alleen kunnen voorkomen door het inzetten van kernwapens.
Tijdens de Koude Oorlog had een invasie van China in Taiwan mogelijk kunnen leiden tot een nucleair conflict tussen China en de Verenigde Staten. Taiwan mocht namelijk, net als Zuid Korea en Japan, rekenen op de bescherming van de Amerikaanse nucleaire paraplu. In de afgelopen twintig jaar was het daarentegen onduidelijk of de VS op welke manier dan ook Taiwan zou beschermen tegen een Chinese inval. Tijdens een persconferentie in mei 2022 liet president Biden zich, tot ieders verbazing, ontvallen dat dit wel het geval zou zijn. Het lijkt echter uitgesloten dat de VS bereid zouden zijn kernwapens in te zetten om Taiwan te verdedigen.
Emmanuel Macron, president van Frankrijk
Frankrijk bracht zijn eerste kernwapen in 1960 tot ontploffing en beschikt nu over 290 kernkoppen. Die kunnen gelanceerd worden vanaf de grond, vanuit Rafale-straaljagers en vanaf vier Triomphant-kernonderzeeërs.
De Franse president Macron hoeft formeel niemand te raadplegen voordat hij vanuit de Jupiter Commandopost onder het Élysée-paleis het bevel geeft kernwapens te lanceren. Het is momenteel echter onmogelijk een scenario te bedenken waarin Frankrijk als eerste zou besluiten kernwapens te gebruiken. Macron ziet de force de frappe – de term voor de Franse nucleaire macht te land, ter zee en in de lucht – niet alleen als een garantie van de Franse autonomie, maar ook als een diplomatiek wapen.
De voormalige Amerikaanse president Donald Trump riep bijvoorbeeld dat Europa op defensiegebied te veel op de Verenigde Staten leunde. En dat hij niet direct zijn kernwapens zou inzetten als Europa werd aangevallen door een ander land. Hierna bood Macron Europa de bescherming van de Franse nucleaire paraplu aan.
Boris Johnson, premier van het Verenigd Koninkrijk
De Britten brachten de eerste atoombom in 1952 tot ontploffing en beschikken nu over 225 kernkoppen, waarvan er 120 direct inzetbaar zijn. De belangrijkste Britse assets zijn vier kernonderzeeërs met Trident II-raketten die zijn uitgerust met kernkoppen.
De premier van het Verenigd Koninkrijk, Boris Johnson, is de enige die de codes kan activeren waarmee het Britse kernwapenarsenaal wordt ingezet. Misschien zal hij eerst Elizabeth II waarschuwen; de 96-jarige koningin is tenslotte ook Commander in Chief of the Armed Forces. Het Verenigd Koninkrijk gebruikt het kernwapenarsenaal alleen als het land dat noodzakelijk acht om een aanvaller af te schrikken.
Vaag? Klopt. Om een potentiële aanvaller in onzekerheid te laten, heeft het Verenigd Koninkrijk geen no-first-use-beleid en maakt het niet bekend onder welke omstandigheden het kernwapens zal gebruiken. Net als bij Frankrijk is het ook voor het Verenigd Koninkrijk moeilijk een scenario te bedenken waarin het als eerste een ander land zou aanvallen met kernwapens.
Narendra Modi, premier van India
India deed zijn eerste kernwapenproef (Smiling Buddha) in 1974 en beschikt nu over 156 kernkoppen, die gelanceerd kunnen worden vanaf de grond en vanuit de lucht. Het land heeft ook drie kernonderzeeërs, waarvan er een is geleased van Rusland.
Een Indiaas kernkabinet van de belangrijkste ministers plus de premier kan het licht op groen zetten voor het gebruik van kernwapens, maar de ultieme beslissing ligt bij premier Narendra Modi. India heeft een no-first-use-beleid: het zal niet als eerste kernwapens gebruiken, tenzij het wordt aangevallen met chemische, biologische of nucleaire wapens.
India zag zich genoodzaakt kernwapens te ontwikkelen door de immer dreigende conflicten met China en Pakistan. In 1999 kwam het land zelf in een gewapend conflict terecht met Pakistan, dat werd uitgevochten in het gebied Kasjmir. Dit was voor het eerst in de geschiedenis dat twee kernmachten rechtstreeks oorlog met elkaar voerden.
Het Indiase leger was machtiger dan dat van Pakistan, en er was dus geen reden voor het land om zijn kernwapens in te zetten. En hoewel Pakistan dreigde atoomwapens in te schakelen, bleek later dat het arsenaal van dat land ten tijde van het conflict nog niet eens gereed was.
Shehbaz Sharif, premier van Pakistan
De eerste Pakistaanse kernbom ontplofte in 1998. Het land beschikt inmiddels over 165 kernkoppen, waarvan een deel gelanceerd kan worden vanuit Franse Mirage-straaljagers. Het land beschikt niet over kernonderzeeërs.
Pakistan besloot in 1971 atoomwapens te ontwikkelen, na een verloren oorlog met India waarbij Oost-Pakistan (Bangladesh) verloren ging. Die kunnen officieel alleen worden ingezet door de negenkoppige National Command Authority, waarvan de Pakistaanse premier Shebaz Sharif voorzitter is.
Het land heeft geen no-first-use-beleid. Pakistan heeft de drempel voor een nucleair conflict bovendien verlaagd met de ontwikkeling van kleinere tactische kernwapens. Sharif zou geneigd kunnen zijn atoomwapens in te zetten wanneer het land het onderspit delft in een conventioneel gewapend conflict met het veel sterkere Indiase leger.
Volgens Danny Pronk, senior onderzoeker Afdeling Veiligheid van Instituut Clingendael, is dit precies de reden waarom India een gewapend conflict met Pakistan zal vermijden. “Kernwapens zorgen voor stabiliteit in dit deel van de wereld. India zal het nooit in zijn hoofd halen het voortbestaan van Pakistan te bedreigen, en andersom ook niet.”
Er zit overigens een Nederlandse luchtje aan de Pakistaanse kernwapens: Abdul Qadir Khan, de vader van de Pakistaanse atoombom, werkte in de jaren zeventig in Almelo bij Urenco en smokkelde geheime bedrijfsinformatie over het verrijken van uranium naar Pakistan.
Naftali Bennett, premier van Israël
Israël deed zijn eerste kernproef waarschijnlijk in 1963 en beschikt inmiddels over 90 tot 400 kernkoppen. Het land heeft een onbekend aantal met kernwapens uitgeruste onderzeeërs.
De zeggenschap over het gebruik van Israëlische kernwapens ligt bij premier Naftali Bennett en minister van defensie Benny Gantz. Israël is de enige kernmacht die het bestaan van de eigen kernwapens ontkent noch bevestigt; het is dan ook niet te zeggen onder welke omstandigheden het land als eerste kernwapens zal lanceren.
Premier Menachem Begin formuleerde reeds in 1981 de zogenaamde Begin Doctrine, die luidt dat Israël nooit zal toestaan dat een vijand in het Midden-Oosten massavernietigingswapens als kernwapens ontwikkelt. Op grond van deze doctrine heeft Israël Iraakse (1981) en Syrische (2007) kernreactoren gebombardeerd. En in 2020 vermoordde de Israëlische geheime dienst de Iraanse atoomgeleerde Mashen Fakhriz.
Danny Pronk, senior onderzoeker Afdeling Veiligheid van Instituut Clingendael, concludeert dat Israël dankzij dergelijke acties geen kernwapens nodig heeft om te voorkomen dat andere landen in het Midden-Oosten massavernietigingswapens ontwikkelen. Pronk: “Hun kernwapens hebben maar één doel en dat is het voortbestaan van de staat Israël garanderen.”
Kim Jong-Un, staatshoofd van de Democratische Volksrepubliek Korea
De eerste kernproef van Noord-Korea vond plaats in 2006. Het land beschikt inmiddels over veertig tot zestig kernkoppen. De Noord-Koreaanse Hwasong-15-raket heeft een bereik van 13.000 kilometer en kan binnen 40 minuten een kernkop naar de VS vliegen.
De Noord-Koreaanse wet stelt dat alleen staatshoofd Kim Jong-Un, als opperbevelhebber van het Koreaanse Volksleger, kernwapens kan inzetten. In 2018 verklaarde Kim dat er een ‘nucleaire knop’ op zijn bureau zit; we weten niet of dit waar is.
Vanwege de herhaaldelijke dreigementen van Kim om Zuid-Korea of de Verenigde Staten te veranderen in “een berg as en puin”, wordt hij vaak afgeschilderd als een irrationele man die ieder moment op de knop kan drukken. Danny Pronk, senior onderzoeker Afdeling Veiligheid van Instituut Clingendael, ziet het anders: “Het Noord-Koreaanse leiderschap is juist uitermate rationeel. Dankzij de ontwikkeling van kernwapens wordt het land niet langer in zijn voortbestaan bedreigd door de VS.”
Zo lang de Verenigde Staten Noord-Korea met rust laten, is er volgens Pronk dan ook weinig kans dat Kim kernwapens zal inzetten. Dat zou immers de vernietiging van zijn eigen land betekenen.
Meer informatie:
- Union of Concerned Scientists: Nuclear Weapons Worldwide
- World Population Review: Nuclear Weapons by Country 2022
- Scientific American: How Many Nuclear Weapons Exist, and Who Has Them?
Beeld: 123RF