Deze uitgestorven hagedissensoort bleek niet één, maar zelfs twee extra orgaantjes te hebben die lijken op ogen.
Moeders hebben spreekwoordelijke ogen in hun achterhoofd, maar deze hagedis had ze wellicht echt. Onderzoekers namen stukken schedel van de uitgestorven Saniwa ensidens – familie van de varanen – onder de loep en kwamen erachter dat het dier niet alleen een gebruikelijk ‘derde oog’ had, maar nog eentje extra.
Zo’n derde oog is niet heel bijzonder, zelfs niet voor moderne hagedissen en vissen. Een vierde oog komt vandaag de dag echter alleen nog voor bij lampreien: een kaakloze vissensoort. Deze varaan is daarmee de eerste gewervelde – mét kaak – die vier ogen had.
In dit filmpje zie je in het geel de gaatjes in de schedel waar de ‘ogen’ hebben gezeten:
Hormoonklier
Het derde en vierde oog worden respectievelijk ook wel het pineale en parapineale orgaan genoemd. Het zijn lichtgevoelige klieren, verbonden met het brein, die hormonen afgeven. Ze hebben de naam ‘oog’ lang geleden gekregen toen nog werd gedacht dat de dieren er echt mee konden zien. De ‘ogen’ zitten op de bovenkant van de kop en zijn bedekt met doorschijnende schubben.
“Ogen kun je ze dus niet echt noemen”, concludeert Naturalis-paleontoloog Lars van den Hoek Ostende. “De belangrijkste functie van de klier zit hem vooral in het helpen bij de hormoonhuishouding door te reageren op verandering van seizoenen. Daarnaast kan de lichtgevoeligheid ook helpen bij het ‘zien’ van een aanval van een roofdier, dat erboven zwemt of vliegt.”
Dennis Voeten, paleontoloog en geoloog aan de Palacký-Universiteit Olomouc in Tsjechië, voegt toe dat er wel aanwijzingen zijn dat sommige reptielen met behulp van dit lichtgevoelige orgaantje een beetje kunnen navigeren. “Er lijkt dus meer mogelijk te zijn dan alleen passieve hormoonregulatie.”
Slimmer
In onderstaande afbeelding kan je zien hoe de organen bij verschillende diersoorten zijn ontwikkeld. Maar waarom zouden de klieren dieper in de hersenen zijn gezakt of zelfs helemaal zijn verdwenen?
“Daar zijn een aantal redenen voor te bedenken”, zegt Voeten. “Zowel vogels als zoogdieren zijn warmbloedig en regelen hun lichaamstemperatuur onafhankelijk van de omgeving. Het is bekend dat in koudbloedige reptielen het pineale systeem het gedrag beïnvloedt ten aanzien van hun warmtehuishouding.”
“Mogelijk werkten de functies zonder informatie van direct licht ook goed en zijn de relatief gegroeide hersenen in vogels en zoogdieren als het ware over het derde (en vierde) oog heen gegroeid. Dit ging ten koste van de lichtreceptie maar had mogelijk wel tot gevolg dat deze groepen relatief slimmer konden worden.”
De ontwikkeling van de hormoonklier(en) bij verschillende diersoorten. pp= parapineaal orgaan, pi = pineaal orgaan
Pijnappelklier
Als je de afbeelding goed hebt bekeken, heb je waarschijnlijk gezien dat ook wij – weliswaar verstopt – nog steeds een derde oog hebben. “Bij de mens is het corresponderende orgaan een klein hormoonkliertje diep in de hersenen, de zogenaamde pijnappelklier”, legt Voeten uit. “Deze pijnappelklier stuurt met hormonen lichaamsprocessen aan, die werken op specifieke tijdsschalen. Denk hierbij aan het dag- en nachtritme en bijvoorbeeld het begin van de pubertijd.”
“Hoewel onze pijnappelklier verstopt zit onder hersenweefsel en onze schedel, weten we dat dit kliertje in onze verre voorouders nog lichtgevoelig was en signalen via speciale openingen in de schedel konden opvangen.”
Wie weet hebben moeders dus écht nog ogen in hun achterhoofd.
Bronnen: Current Biology, Phys, Gizmodo
Beeld: Smith et al., 2018, Current Biology
Lees ook:
Ben je geïnteresseerd in de wereld van wetenschap & technologie en wil je hier graag meer over lezen? Bestel dan hier ons nieuwste nummer. Abonnee worden? Dat kan hier!