Elke zondag op de KIJK-site: een filmpje dat een legendarische gebeurtenis of een opmerkelijk vliegtuig uit de luchtvaartgeschiedenis laat zien. Deze keer: hoe een neergeschoten spionagevliegtuig de Koude Oorlog nog kouder maakte.

Tegenwoordig hangen er honderden satellieten in een baan rond de aarde, waarmee elk plekje van onze aardkloot in beeld kan worden gebracht. Dat was aan het begin van de Koude Oorlog wel anders. Satellieten waren er nog niet, maar er bestond bij de Amerikanen toch een grote behoefte om in de Russische ‘achtertuin’ te kunnen kijken.

En dus werd besloten om een spionagevliegtuig te ontwikkelen dat op meer dan 20 kilometer hoogte, ver buiten het bereik van welk luchtafweergeschut en vijandelijk jachtvliegtuig dan ook, over de Sovjet-Unie kon vliegen. Met de krachtige hogeresolutiecamera’s aan boord kon dan worden bekeken wat de Russen zoal aan wapentuig in huis hadden. Dat idee leidde uiteindelijk tot de Lockheed U-2, bijgenaamd de Dragon Lady, die in augustus 1955 de eerste vlucht maakte.

Uiteraard was het toestel zwaar geheim, vooral omdat de Amerikanen maar al te goed beseften dat ze met de U-2 vluchten over de USSR allerlei internationale regels schonden. Daarom werd besloten om alle missies als CIA-operaties te kenmerken. Dit betekende dat luchtmacht- of marinevliegers eerst ontslag namen en vervolgens door de CIA als burgervlieger weer in dienst werden genomen.

Een van die vliegers was Francis Gary Powers die op 1 mei 1960 een spionagevlucht zou maken vanaf de Amerikaanse luchtmachtbasis in het Pakistaanse Peshawar. Er ging al een tijdje een gerucht dat de Russen nieuwe luchtafweerraketten hadden ontwikkeld en Powers kwam er tot zijn grote schrik achter dat dit klopte.

Hij zou tijdens de missie (die ironisch genoeg Grand Slam heette) van Peshawar, over Afghanistan en het Aralmeer richting Sverdlovsk (het huidige Jekaterinenburg) vliegen en vervolgens naar Plesetsk om onderweg bases te fotograferen waar Russische intercontinentale raketten stonden. Nadat die missie was volbracht zou hij doorvliegen naar Noorwegen en landen op het vliegveld Bodø.

Op het moment dat Powers de zuidgrens van de USSR over vloog, werd hij al door de Russische radarsystemen gezien en gevolgd. Na verschillende pogingen om hem met jachtvliegtuigen te onderscheppen (er werd zelfs geprobeerd om de U-2 met een onbewapende MiG-9 te rammen) werden er in de buurt van Sverdlovsk acht SA-2 Guideline (S-75 Dvina)-raketten op hem afgeschoten. Een ervan schoot een Russische MiG-19 uit de lucht die de Powers achtervolgde en een van de andere sloeg de staart van de U-2 af. Powers kwam aan zijn parachute ongehavend beneden, maar werd al snel door de Russen gevangengenomen.

Brokstukken van de op 1 mei in 1960 neergeschoten U-2 van Gary Powers staan nog steeds tentoongesteld in het legermuseum in Moskou.

De Russisch-Amerikaanse betrekkingen verslechterden door het incident snel en de Koude Oorlog werd nog een paar graden frisser. Partijleider Chroesjtsjov eiste een paar dagen later op een conferentie in Parijs verontschuldigingen van President Eisenhower. Die verkeerde in de veronderstelling dat de piloot dood was en het toestel aan onherkenbare gruzelementen lag, en ontkende dus dat zulke vluchten plaatsvonden. Daar had Chroesjtsjov op gewacht; hij vertelde tot grote schrik van Eisenhouwer dat Powers was gevangengenomen en dat de wereld nu eindelijk te weten kwam wat voor leugens de Amerikanen allemaal verspreidden.

Powers werd veroordeeld tot drie jaar gevangenis en zeven jaar werkkamp, maar na 21 maanden gevangenschap werd hij in Berlijn uitgewisseld voor een Russische spion. Eenmaal terug in de VS viel zo ongeveer iedereen over Powers heen. Want waarom had hij het zelfvernietigingssysteem van zijn U-2, die nogal vol zat met uiterst geheime spionageapparatuur, niet geactiveerd? En waarom had hij geen zelfmoord gepleegd? Hij had tenslotte een zilveren dollar bij zich waarin een kleine naald was weggewerkt met daarin een dodelijke hoeveelheid Saxitoxine.

Later schreef Powers in zijn boek Operation Overflight. A memoir of the U-2 incident: “Men beschouwde mij als een soort verrader omdat ik in leven was gebleven. Ik had zelfmoord kunnen plegen met de speciale gifnaald die ze me hadden meegegeven. Maar ik hield zoveel van het leven.”

Hieronder een 45 minuten durende documentaire over het incident. Op 24 minuten vliegt Powers de USSR binnen. Schuif naar 28 minuten voor de gesimuleerde beelden van het incident.

In 1965 werd Powers gerehabiliteerd en kreeg hij de CIA’s Intelligence Star uitgereikt. Hij overleed in 1977 toen de brandstof opraakte van de helikopter waar hij in zat en die neerstortte in de buurt van het Amerikaanse Santa Barbara.

Beeld: USAF/Mikko Tapio Vartiainen/CC BY-SA 3.0