Een oeroud fossiel zou de eerste vorm van actief bewegend leven terugbrengen naar 2,1 miljard jaar geleden. Dat is maar liefst 1,5 miljard jaar eerder dan men dacht.

Lange tijd werd onze aardbol bewoond door simpele, eencellige organismen. Ze gebruikten wat er in hun directe omgeving te halen viel, want zonder een vorm van vinnen, poten, vleugels, enzovoorts, konden ze weinig kanten op. Maar op een bepaald moment veranderde dat, toen er ergens een organisme de eigenschap ontwikkelde om zelf actief van A naar B te bewegen.

Lang was men ervan overtuigd dat deze eigenschap zo’n 570 miljoen jaar geleden ontstond. Maar daar brengen recent gevonden fossielen mogelijk verandering in. De tunnelachtige structuren in gesteente in het Afrikaanse Gabon, zouden namelijk al zo’n 2,1 miljard jaar geleden gemaakt zijn, schreven onderzoekers van de Cardiff-universiteit in vakblad Proceedings of the National Academy of Sciences.

Lees ook: Mysterieuze drab blijkt vroegste dierlijke fossiel

Sporenfossiel

In tegenstelling tot de botten en tanden van veel vroege aardbewoners, was er weinig aan de lichaampjes van de eerste, eencellige levensvormen dat als fossiel bewaard is gebleven. Hierom kijken we voor dit soort organismen vooral naar sporen van hun bestaan, zoals afdrukken of holen; zogenaamde sporenfossielen.

De tunneltjes zijn tot 6 millimeter breed en 170 millimeter lang. © A. El Albani & A. Mazurier et al., 2019/PNAS

Ook de fossielen die de onderzoekers in Gabon aantroffen zijn zulke sporen van leven. Een serie tunneltjes in het gesteente, slechts een paar millimeter in diameter betreft het. En dat is bijzonder, vindt ook paleontoloog Lars van den Hoek Ostende (Naturalis Biodiversity Center). Niet lang geleden stelde men dat gesteente uit deze periode (het Paleozoïcum) altijd ontbrak aan aanwijzingen voor bioturbatie – het bewerken van sediment door organismen. “Deze vondst is dus spectaculair”, mailt de paleontoloog.

Kleine kruiper

Aan de hand van 3D-analyses en verschillende dateringsmethoden leiden de onderzoekers een aantal dingen over de makers van de sporen af. Zo zou het gaan om een actief bewegend, ‘slakachtig’, meercellig organisme dat in zuurstofrijk water leefde. De kleine kruiper zou dus afhankelijk zijn van zuurstof, stellen de onderzoekers. Ook werden resten van micro-organismen nabij de tunneltjes gevonden; zogenaamde microbiële matten die mogelijk als voedselbron dienden.

Met behulp van röntgenstraling wisten de onderzoekers de reeks fossielen ook in 3D in beeld te brengen. In de rechter foto zie je de, soms in elkaar verstrengelde tunneltjes met daartussen de vlakke lagen fossiele micro-organismen. © A. El Albani & A. Mazurier et al., 2019/PNAS

Vooral de afhankelijkheid van zuurstof is bijzonder, want net in deze periode nam het belangrijke gas aanzienlijk in hoeveelheden toe. “De auteurs linken het terecht aan de oxidatie van de atmosfeer”, zegt van den Hoek Ostende. “Leven zal altijd reageren op grote veranderingen in de atmosfeer, en probeert daar het beste uit te halen.” Dat lijkt ook hier het geval te zijn.

Mysterieus organisme

Waarom hebben we geen aanwijzingen gevonden voor actief bewegend leven tussen die 570 miljoen en 2,1 miljard jaar geleden? Van den Hoek Ostende weet daar wel een antwoord op. “Iedereen in mijn generatie leerde dat het er vóór 570 miljoen jaar geleden niet was, dus we zochten er simpelweg niet naar”, vertelt de paleontoloog. “En als je iets vond, zei je dat niet meteen, uit angst voor gek verklaard te worden.”

Het organisme zou niet alleen de eerste aanwijzingen voor actief bewegend leven op een veel eerder punt in de tijdlijn zetten. De vondst rommelt ook aan andere ‘feiten’. Want of het gaat om een meercellig, eukaryotisch organisme, of een groep samenwerkende eencellige prokaryoten, is niet duidelijk. Dat moet verder onderzoek duidelijk maken.

“Tenzij de wetenschappelijke wereld de auteurs van het onderzoek voor gek verklaren (wat ik betwijfel) staan we aan het begin van een opwindende tijd waarin we meer zullen leren over de gevolgen van de zuurstoftoename in de atmosfeer”, mailt van den Hoek Ostende. “Ik kijk ernaar uit, helemaal als blijkt dat we hiermee echt het ontstaan van eukaryoten terugduwen in de tijd. Als (een dat is een grote ‘als’) we kunnen laten zien dat het prokaryoten waren die de tunnels maakten, citeer ik graag Spock uit Star Trek: “It’s life Jim, but not as we know it!”.”

Bronnen: PNAS, Cardiff University, New Atlas, The Guardian

Beeld: A. El Albani & A. Mazurier et al., 2019/PNAS

Ben je geïnteresseerd in de wereld van wetenschap & technologie en wil je hier graag meer over lezen? Bestel dan hier ons nieuwste nummer. Abonnee worden? Dat kan hier!