Al geruime tijd wordt er gediscussieerd over of we twee tijdzones moeten aanhouden in Europa. Waarom hebben we eigenlijk dit halfjaarlijkse ritueel nog?

Parijzenaren kunnen bakken geld besparen door zonlicht in plaats van kaarsen te gebruiken, schreef de Amerikaanse politicus en wetenschapper Benjamin Franklin in 1784 in Journal de Paris. Gewoon naar bed zo gauw de zon ondergaat en opstaan bij het krieken van de dag.

Sommigen schrijven het idee van zomer- en wintertijd daarom aan hem toe, maar dat klopt niet helemaal. Ten eerste bedoelde hij het waarschijnlijk satirisch, om de luie neiging om laat op te staan aan te kaarten. Ten tweede stelde hij nooit voor om klokken te verzetten. Hij opperde slechts gekscherend om de inwoners van Parijs met kanonschoten te wekken en belasting te heffen op zonwerende luiken.

Het idee om de klok zélf te verzetten, kwam pas begin twintigste eeuw ter sprake. Het Britse parlement boog zich er in 1909 over, maar vond het een onzinnig idee. De Duitsers waren in het voorjaar van 1916 de eersten die de klok een uur vooruitzetten, op de voet gevolgd door veel andere Europese landen. De Eerste Wereldoorlog woedde volop en energiereserves waren schaars. Met een uurtje langer zonlicht zouden de lampen minder vroeg aan hoeven.

Om diezelfde reden voerden veel landen de zomertijd opnieuw in tijdens de oliecrisis van de jaren zeventig. Sinds 1977 verzetten we in Nederland en België elk halfjaar opnieuw de klok. Maar bespaart dat uurtje tijdsverschil echt energie? Of zijn er andere goede redenen om aan de zomertijd vast te houden?

Geen simpel sommetje

Een uur later het licht in huis inschakelen tijdens de zomertijd kan in theorie een jaarlijkse energiebesparing van 0,5 procent opleveren, stelden Myriam Aries (destijds onderzoeker aan de TU Eindhoven) en een Canadese collega in 2008 in een artikel. Dat berekenden ze op basis van gegevens over het elektriciteitsverbruik in huishoudens in de Verenigde Staten. Een half procent klinkt misschien niet als een enorme besparing, maar het komt volgens Aries overeen met de jaarlijkse besparing door het vervangen van een kwart van de peertjes in huis door spaarlampen.

Helaas is de praktijk onvoorspelbaarder dan een simpel rekensommetje op basis van ’s avonds een uur later de lamp aandoen. Want gaat in de vroege ochtend de lamp misschien juist eerder aan? En hoe zit het met bedrijven en winkels? Verschillende studies suggereren dat daar tijdens de zomertijd weinig verandert in het energieverbruik, onder meer omdat werknemers ’s ochtends juist vaker in het donker binnenkomen en het licht dan dus eerder aandoen.

Weer andere studies vonden aanwijzingen dat het benzinegebruik door de zomertijd toeneemt: mensen gaan in de avond vaker de deur uit, om nog even  te winkelen of een terrasje te pakken.Zowel qua individuele kosten als impact op het milieu kun je je dan afvragen of we er uiteindelijk iets mee opschieten. Hoewel dat in Nederland anders kan liggen dan in de Verenigde Staten, waar de meeste studies zijn gedaan. Aries: “Hier pakken we misschien eerder de fiets.”

Ideaal experiment

Om het effect van de zomertijd op energiebesparing écht goed te onderzoeken, moet je eigenlijk eenzelfde situatie met en zonder zomertijd kunnen vergelijken. Tien jaar geleden ontstond in de Amerikaanse staat Indiana de ideale situatie voor zo’n praktijkexperiment. In Amerika verschilt het per staat of er zomertijd geldt. Indiana was lange tijd een van de staten waar, op enkele gemeentes na, de klok niet werd verzet. In 2006 kwam de staat echter met een wetswijziging, waardoor overal de zomertijd moest worden ingevoerd.

Onderzoekers van het National Bureau of Economic Research grepen die kans en bestudeerden energierekeningen in het zuiden van Indiana van vóór en na de invoering van de zomertijd. Ook vergeleken ze gemeentes die al zomertijd hadden met gemeentes die dit pas in 2006 invoerden. De belangrijkste conclusie: het energieverbruik ging omhoog door invoering van de zomertijd. Lampen brandden inderdaad minder lang, maar dat woog niet op tegen het extra gebruik van airconditioning tijdens de zomeravonden en de verwarming tijdens het extra uur donkerte in de ochtend. De onderzoekers schatten dat het Indiana op jaarbasis 9 miljoen dollar extra kostte.

In Europa wordt misschien minder airconditioning gebruikt dan in de VS, maar ook hier blijkt het op zijn minst twijfelachtig of zomertijd ons iets oplevert. In 2014 verscheen een rapport van de Europese Commissie over zomertijd in Europa. De onderzoekscommissie had verschillende studies bekeken. Tegenover studies die een kleine energiebesparing aantoonden, stonden studies die geen enkel effect van zomertijd vonden. De meeste regeringen van EU-lidstaten geloofden dat de zomertijdregeling tot een bescheiden energiebesparing leidde, maar hadden daar geen goede bewijzen voor.

Calorieën verbranden

De zomertijd heeft gelukkig ook nog andere voordelen, als we het rapport van de Europese Commissie mogen geloven. Zo zouden er minder misdaden worden gepleegd die het daglicht niet verdragen en minder brokken in het verkeer worden gemaakt. Daarnaast kan het toerisme bevorderen, doordat toeristen in de avond meer zonlicht hebben voor sightseeing en over het strand slenteren. Maar ook op dit gebied spreken de weinige studies die er zijn elkaar soms tegen.

Dan is er ook nog het idee dat we vrolijker en gezonder worden van extra blootstelling aan zonlicht. In de zon maken we bijvoorbeeld vitamine D aan. Maar de vraag is of het verzetten van de klok daar écht verschil in maakt. Een kwartier tot een halfuur zonlicht per dag is voor veel mensen al voldoende. De dagelijkse aanbevolen dosis zonnestraaltjes pik je dus net zo snel op tijdens een lunchwandeling of fietsritje.

Wel zou het kunnen dat we actiever worden op lange zomeravonden, bijvoorbeeld door avondwandelingen te maken of te voetballen in het park. Volgens een Amerikaanse studie uit 2012 besteden Amerikanen dankzij de zomertijd gemiddeld 30 minuten meer aan recreatieve buitenactiviteiten, wat goed zou zijn voor 10 procent extra calorieverbranding. Hoewel ze die calorieën er bij de barbecue misschien direct weer aan eten.

Altijd zomertijd?

Om dit soort redenen willen sommigen niet alleen de zomertijd behouden, maar zelfs de wíntertijd afschaffen. Turkije voegde de daad al bij het woord: afgelopen herfst schakelde het land niet meer terug naar de wintertijd. Wat sommige Nederlandse politici betreft, volgt Europa. De PVV pleit in het Europees Parlement al jaren voor eeuwige zomertijd. Bij de Vrijzinnige Partij van het afgesplitste 50PLUS-kamerlid Norbert Klein stond het onderwerp in het verkiezingsprogramma: “Positief zoals vrijzinnigen zijn, zal voortaan alleen nog maar over zomertijd gesproken worden.”

Ondertussen maakte EU-parlementariër Annie Schreijer-Pierik van het CDA zich in 2015 juist hard voor afschaffing van de zomertijd, omdat we daarmee het bioritme van mens én dier verstoren. Het is een vaker gehoorde klacht onder boeren: kippen raken letterlijk tijdelijk van de leg en koeien krijgen spontaan een melkproductiedipje. Maar ook mensen kunnen na het overschakelen op zomertijd moeite hebben met het aanpassen van hun slaapritme.

Zomer- of wintertijd; om überhaupt iets af te schaffen, moet eigenlijk de hele EU erin meegaan. Anders levert het allerlei kopzorgen op over internationale vervoersdienstregelingen, handel en communicatie. Met z’n allen het roer omgooien, zal echter niet snel gebeuren. Uit het onderzoek van de Europese Commissie uit 2014 bleek dat de meeste EU-lidstaten tevreden zijn met de huidige situatie. En op een verzoek van de onderzoekers aan het bedrijfsleven om over eventuele afschaffing te praten, kwam amper reactie: drukke managers en bestuurders vonden het geen onderwerp dat hun kostbare tijd waard was. De onderzoekers concludeerden dat er niet genoeg ontevredenheid was om verdere stappen te ondernemen. En dus draaien we ook dit voorjaar weer braaf aan de wijzers van de klok.

Dit artikel staat ook in KIJK 4/2017. Lees ook: Slapeloze nachten door de zomertijd

Tekst: Anouk Broersma

Beeld: iStock/Getty Images

Ben je geïnteresseerd in de wereld van wetenschap & technologie en wil je hier graag meer over lezen? Word dan lid van KIJK!