Nederlands onderzoek behoort tot de wereldtop. En daarom laat KIJK-redacteur Laurien Onderwater je in deze rubriek elke maand kennismaken met een wetenschapper van eigen bodem. Deze keer: Hans Slabbekoorn wil achterhalen wat geluidsvervuiling met vissen en vogels doet.

Een doorgewinterde wetenschapper ben je niet alleen doordeweeks van negen tot vijf, maar 24/7. Gedragsbioloog Hans Slabbekoorn, geboren en getogen in Zeeland en werkzaam aan de Universiteit Leiden, is zo’n onderzoeker.

Tijdens de vakantie met zijn gezin in de Franse Dordogne kon hij het niet laten om naar de Gironde te rijden, op twee uur afstand van zijn accommodatie. Daar bevindt zich een belangrijk paaigebied van de Europese steur, een vissoort die bijna overal in Europa is uitgestorven. Maar in de Gironde, een estuarium (overgangszone) tussen de Atlantische Oceaan en de samenvloeiing van de rivieren Garonne en Dordogne, zetten vrouwtjessteuren nog steeds hun eieren af, waarna de mannetjes ze bevruchten.

Lees ook van Onderwater Ondervraagt:

• ‘Trage aardverschuivingen kunnen catastrofaal versnellen’
• ‘Ik wil slangen uit het verdomhoekje halen’

“Ik wil in de Dordogne de mogelijk laatste paaigebieden van de Europese steur beschrijven om te achterhalen waarom de vissensoort daar nog wél gedijt.” Die informatie kan Europese landen helpen bij het herintroduceren van de vis, vertelt de gedragsbioloog terwijl we door het BioScience Park in Leiden wandelen, waar het biologie-instituut van de universiteit zich bevindt. Onderweg passeren we The Living Lab van Slabbekoorns collega Martina Vijver. Zij zoekt uit hoe ongewervelden, waaronder insecten, op lichtvervuiling reageren.

Gordijnen van luchtbellen

Slabbekoorn daarentegen houdt zich vooral bezig met wat geluidsvervuiling met dieren doet. In 2003 publiceerde hij in het toonaangevende tijdschrift Nature een artikel over ‘stadsvogels’ die door het verkeerslawaai op een hogere toonhoogte zijn gaan zingen dan hun soortgenoten in landelijke gebieden. “Dat gaf een impuls aan vervolgstudies over de hele wereld.”

In de afgelopen vijftien jaar heeft hij zijn onderzoeksveld uitgebreid naar de onderwaterwereld. Momenteel houdt hij zich vooral bezig met de negatieve effecten die door de mens veroorzaakte geluiden hebben op vissen op zee, waaronder haring, en trekvissen die uit zee de rivieren op trekken, zoals de Europese steur dat ook bij ons vroeger deed.

Geluid is enorm belangrijk voor vissen. Ze hebben weliswaar geen stembanden, maar produceren geluidssignalen door hun vinnen te bewegen, met hun tanden en monddelen te raspen of door de zwemblaas te laten trillen, legt Slabbekoorn uit. Neem de kabeljauw, een zogeheten bentische (op de zeebodem levende) vis. Hoe reageert die als de fundering van windturbines in de zeebodem wordt geramd? “Dat zochten we uit door kabeljauwen uit te rusten met zenders waarmee we hun bewegingen konden volgen. Het type beweging zegt iets over het gedrag.”

Zag de bioloog de dieren bijvoorbeeld druk zigzaggen, dan wist hij dat ze voedsel zochten. Hielden ze zich stil, dan kon dat wijzen op een angstrespons. “Door ook op verschillende plekken sensors te plaatsen die de zenders uitlazen, konden we nauwkeurig bepalen waar de vissen zaten.”

Zo ook toen een bedrijf ging heien op zee. Opvallend was dat kabeljauwen hier niet acuut op reageerden door weg te zwemmen. “Daarop werd er al geroepen: ‘Zie je, ze hebben er helemaal geen last van.’ Maar in de twee dagen tot twee weken erna zagen we opeens dat opvallend veel vissen het gebied verlieten. De werkzaamheden hadden dus zeker een effect op de vissen.”

Waar ze vervolgens naartoe trokken, weet Slabbekoorn helaas niet. Op een gegeven moment bevonden de zenders zich te ver van de locatiesensors. Maar met dit soort informatie hoopt hij wel bedrijven aan te kunnen sporen om technologische oplossingen te vinden die geluidsoverlast verminderen. Zo is het voor offshorebedrijven in Nederland al verplicht om gordijnen van luchtbellen rond schepen of heipalen op te trekken die voorkomen dat geluidsgolven zich kunnen voortplanten. De wetenschapper werkt ook samen met botenbouwers om uit te vinden hoe vaartuigen stiller kunnen worden gemaakt.

Slabbekoorn wil eveneens onderzoeken of geluidsvervuiling op zee – zoals het plaatsen van windparken – het gedrag van vogels beïnvloedt. “Als er een rubberboot aan komt razen, vliegen aalscholvers honderd meter verderop al weg.” En dan is geluidsvervuiling nog maar één type verstoring, want in drukke steden moeten dieren ook dealen met lichtvervuiling. Om nog maar te zwijgen over de uitstoot van fijnstof, een vorm van verontreiniging die gevolgen kan hebben voor het gedrag of het welzijn van een groep dieren.

Bladblazers

Zo heeft Slabbekoorn een paar jaar lang het gezang van vogels opgenomen die rond het staalproductiecomplex Tata Steel leven waar de lucht verontreinigd is met fijnstof. “Ter controle namen we dezelfde soorten op in schone gebieden boven en onder IJmuiden. Toen ontdekten we dat vogels bij Tata Steel heel anders zongen.”

Een heftig resultaat, maar Slabbekoorn praat er rustig en objectief over. Dat verandert als hij over zijn grootste ergernis begint: bladblazers. “Als er iets nutteloos is, dan is het wel de bladblazer. Die hoopjes bladeren hoef je helemaal niet weg te halen; ze houden juist waardevolle ecosystemen in stand. Door het overmatig gebruik van de bladblazers is er minder blad, zijn er minder ongewervelden, en daarmee minder vogels. Kijk, in een stad barst het van de geluidsverstoringen, maar veel daarvan hebben een doel. Denk maar aan een ambulance met loeiende sirenes”, zegt hij als er net op dat moment eentje voorbijrijdt.

“Bladblazers daarentegen vind ik een ongelooflijke disfunctionele en disproportionele lawaaibron. Die dingen moeten echt weg”, besluit Slabbekoorn terwijl we teruglopen naar het biologie-instituut waar onze wandeling begon.

Voor het pand wordt de weg trouwens opnieuw geasfalteerd; over herrie gesproken…

Deze aflevering van Onderwater Ondervraagt staat ook in het extra dikke zomernummer van KIJK.

Beeld: iStock/Getty Images