Alcoholgebruik verhoogt het risico op kanker, dronkenschap veroorzaakt veel ellende en van een kater wordt niemand gelukkig. Maar wat als er een gezond alternatief bestond, een drankje dat alleen de leuke effecten van alcohol imiteert? De Britse psychofarmacoloog David Nutt denkt het te kunnen maken.

Hij is mede-eigenaar van een wijnbar en drinkt graag een glas whisky als slaapmutsje. Toch waarschuwt hij al jaren voor de gevaren van alcohol. Nu wil de Britse psychofarmacoloog David Nutt een drankje maken dat wel een aangeschoten gevoel geeft, maar níet de kater en de gezondheidsrisico’s. Alcarelle noemt hij zijn kunstmatige alternatief voor alcohol. De ingrediënten zijn voorlopig een geheim van de chef, maar aan de krant The Guardian vertelde de onderzoeker dat hij hoopt dat het binnen vijf jaar door de voedsel- en warenkeuringen is. Critici zijn nog niet overtuigd dat je in het lab een écht goede, veilige alcoholvervanger kunt maken. Bestellen we over vijf jaar aan de bar een glaasje ‘alcohol’ zonder risico’s? Of is Nutt een dromer op een utopische missie?

Lees ook:

• Wat tikken Nederlanders weg?
• Zo gaat de liefde echt door de maag

Nul glazen alcohol

De psychofarmacoloog is geen onbekende in de wereld van het drugs- en alcoholonderzoek. In 2010 baarde Nutt opzien met een studie waarin hij liet zien dat alcohol schadelijker is dan heroïne of cocaïne, gekeken naar zowel gezondheidsrisico’s als maatschappelijke schade. Gehecht als velen aan hun biertje zijn, kwam die boodschap hard aan. Een jaar eerder was Nutt al ontslagen als adviseur voor de Britse overheid, door uitspraken dat alcohol en tabak schadelijker zijn dan lsd, xtc en cannabis.

Inmiddels komt er steeds meer bewijs dat alcohol inderdaad meer kwaad doet dan we graag geloven. Alcoholgebruik is wereldwijd verantwoordelijk voor bijna 10 procent van de sterfgevallen onder 15- tot 49-jarigen, concludeerde een internationaal onderzoeksteam vorig jaar. Drinken verhoogt bijvoorbeeld het risico op tuberculose, fatale verwondingen en – vooral op latere leeftijd – verschillende vormen van kanker. Het aantal glazen dat je volgens de onderzoekerswekelijks mag drinken om gezondheidsrisico’s te vermijden? Nul.

“De richtlijnen zijn al bijgesteld van twee glazen per dag naar één, maar studies laten zien dat dat nog steeds veel is”, zegt ook Frans Russel, hoogleraar farmacologie en toxicologie aan het Radboudumc. Daar komt bij dat alcohol heel verslavend is, wat allerlei extra problemen met zich meebrengt. “Mensen krijgen leverschade, en verkeersongelukken. Talloze mensen komen in het ziekenhuis terecht vanwege alcohol, maar we accepteren het gebruik ervan wel. We zien er toch iets goeds in.”

Als alcohol vandaag werd uitgevonden, zou het verboden worden, hoor je vaak zeggen. Maar alcohol bestaat al zo lang en associëren we zo sterk met gezelligheid dat het amper uit het sociale leven weg te denken is. Dat Nutt besluit het probleem anders aan te vliegen, is wat Russel betreft dus nog niet zo gek gedacht. In theorie zou het kunnen, sleutelen aan moleculen totdat je een stof hebt die de lusten nabootst zonder de lasten. Maar de praktijk is weerbarstig. “Om zoiets te kunnen maken, moet je snappen wat alcohol in de hersenen doet. En dat is heel ingewikkeld.”

Rem op het brein

We weten dat alcohol invloed heeft op een stof genaamd GABA (gamma-aminoboterzuur). Deze neurotransmitter remt hersencellen af door zich aan de receptoren van die cellen te binden. Alcohol bindt zich aan diezelfde receptoren en stimuleert GABA om dat ook te doen, nog meer en langer dan in een nuchter brein. De hersenen trappen dus dieper op de rem, waardoor alle communicatie langzamer gaat. Het effect is een ontspannen gevoel, maar ook bijvoorbeeld tragere reacties, onhandigere motoriek en minder impulscontrole.

Het zijn die GABA-receptoren die Nutt met zijn brouwsel wil beïnvloeden. Ze zitten door het hele brein, maar de onderzoeker zegt ontdekt te hebben welke receptoren voor dat ontspannen gevoel zorgen en hoe je alleen dáár op de remt trapt. Of dat klopt is voorlopig niet te controleren. De samenstelling van Alcarelle is nog geheim en Nutt en zijn team hebben het tot nu toe alleen op zichzelf uitgetest.

Het lijkt Russel zo eenvoudig nog niet, een molecuul maken dat zich alleen aan bepaalde GABA-receptoren in het brein bindt. En dan nog is er geen garantie dat het hetzelfde gevoel opwekt als na een paar biertjes. “Er zijn nog veel meer receptoren en moleculen waar alcohol interacties mee heeft. NMDA bijvoorbeeld, ook een receptor in het brein. Die wordt door alcohol juist geremd.”

Dat heeft onder andere effect op je geheugen en je beoordelingsvermogen. Het benevelde brein maakt ook meer dopamine en serotonine aan, hormoonstoffen die een gelukzalig gevoel geven.

Heilige graal

Kortom, er gebeurt van alles in de hersenen na het wegklokken van een biertje. Zie daarin maar eens de touwtjes volledig in handen te krijgen. Neurowetenschapper Taco de Vries, die de neurobiologie van verslaving onderzoekt aan het VU medisch centrum in Amsterdam, noemt het een zoektocht naar de heilige graal. “Alles wat je in het brein doet, heeft consequenties. Wil je euforie of genot bewerkstelligen, dan zul je ook negatieve effecten uitlokken. Dat is bijna inherent aan genotsmiddelen.” Om het effect te voelen, moet een belonende stof sterker werken dan normale beloning, legt De Vries uit.

Er is dagelijks van alles dat ons beloningssysteem activeert: eten, drinken, iets winnen, seks. Op dat soort natuurlijke beloners zijn onze hersenen goed ingespeeld; er komt dan een heel netwerk van neuronen en stoffen als dopamine op gang, waardoor we een positief gevoel krijgen. Maar drugs en alcohol, die veel sterker op het beloningssysteem inwerken, verstoren het evenwicht. “Het brein is geneigd zich aan te passen als het op een niet-natuurlijke manier wordt geactiveerd, om een soort nieuw evenwicht te bereiken. Neem je de prikkel weer weg, dan past het brein zich opnieuw aan.” Dat veroorzaakt effecten als de alcoholkater, de mentale dip na xtc slikken, de blijvende hunkering naar verslavende middelen, en ontwenningsverschijnselen.

Als je het dan toch wilt proberen, is het volgens De Vries wel logisch om de pijlen op de GABA-receptoren te richten. Al zou Alcarelle niet de eerste kunstmatige stof zijn die daarop inspeelt. Andere voorbeelden zijn benzodiazepinen, gebruikt als slaap- en kalmeringsmedicatie, en de partydrug GHB. Beide hebben echter bijwerkingen en zijn verslavender dan in het begin werd gedacht. GHB staat inmiddels zelfs bekend als extreem gevaarlijk.

Nutt wil bingedrinken, veel glazen wegtikken in korte tijd, voorkomen door een ‘piekeffect’ toe te voegen. Het idee is dat een stof het brein eerst stimuleert, maar daar na inname van een bepaalde hoeveelheid mee stopt. Oftewel: hoeveel je ook drinkt, ladderzat word je nooit. “Het is een soort ingebouwde beveiliging, een mooi farmacologisch principe dat we uit de wereld van de opiaten kennen”, vertelt Russel. “Morfine is een maximaal stimulerende stof, met alle verslavende gevolgen van dien. Maar er zijn stoffen die het effect van morfine tot op zekere hoogte nabootsen, met minder nadelige effecten. In theorie kan dit ook met andere stoffen werken, maar voor de GABA-receptoren is het nog niet goed uitgezocht.”

Een soort Marsmissie

Al sinds zijn eerste paper erover in 2006 loopt Nutt tegen een muur van sceptische reacties aan. Op internet vergeleken sommigen het met de missie om een Marskolonie te starten: het is niet compleet ondenkbaar, maar er zitten heel veel haken en ogen aan. Al kan de Britse onderzoeker ook op sympathie rekenen. Russel: “Het is wel leuk, zo’n dwarse denker. Het roept interessante discussies op over vragen als: zouden mensen zo’n alternatief accepteren? En hoe moeten overheden reageren op dit soort middelen?”

Voor de Britse wetenschapper zijn alle hindernissen geen reden om bij de pakken neer te zitten. Samen met een zakenpartner is hij op zoek naar geldschieters en bereidt hij zich voor op tests om de voedsel- en warenautoriteit te bewijzen dat Alcarelle veiliger is dan alcohol. Uiteindelijk is het de bedoeling dat andere bedrijven de stof kopen en in drankjes verwerken. Technisch gezien zou je het ook in een pilletje kunnen stoppen, maar Nutt wil dat we eraan kunnen nippen aan de bar of het kunnen inschenken tijdens een etentje. Zonder de associatie van gezelligheid zullen we Alcarelle immers nooit omarmen als alcoholvervanger.

Dit artikel van Anouk Broersma staat ook in KIJK 10/2019.

Meer informatie:

• TEDx Talks: How can illegal drugs help our brains | David Nutt | TEDxBrussels
• The Guardian: Could ‘alcosynth’ provide all the joy of booze – without the dangers?
• de Volkskrant: Waarom krijg ik na een avond stappen altijd zo’n zin in een vette hap?

Openingsbeeld: iStock/Getty Images

Ben je geïnteresseerd in de wereld van wetenschap & technologie en wil je hier graag meer over lezen? Word dan lid van KIJK!