Om erachter te komen welke invloed infectieziektes vroeger op de levens van mensen hadden, speuren onderzoekers naar aanwijzingen in skeletten. Maar die botten geven hun geheimen niet zomaar prijs. Daar zijn heel wat moderne technieken voor nodig… en soms een ouderwetse loep.

Ziet ge muggen, lang van poot
Aarzel niet, maar sla ze dood!
Klein is de mug, maar groot het leed
Veroorzaakt door een muggenbeet.
Beter dan chinine slikken,
Is het muggen dood te tikken!

Dit gedichtje hing in de jaren dertig aan de muur bij huisartsen. ‘Chinine’, tegenwoordig kinine geheten, was een veelgebruikt medicijn bij koorts. Het gedicht was een waarschuwing voor een muggenziekte die koorts en andere nare symptomen veroorzaakt: malaria.

Malaria kwam in ieder geval vanaf de zeventiende eeuw in Nederland voor, blijkt uit geschreven bronnen. Dat waren bijvoorbeeld verslagen van artsen of nieuwsberichten over uitbraken van de koortsziekte. In oudere documenten is er amper iets over te vinden, maar het is volgens osteoarcheoloog Rachel Schats van de Universiteit Leiden heel aannemelijk dat de ziekte ook in de middeleeuwen al rondging. “Bij infectieziektes in de middeleeuwen denkt iedereen direct aan de pest. Dat wás ook een van de belangrijkste infectieziektes uit die tijd, maar ik ben van mening dat ook malaria een enorme impact heeft gehad op de gezondheid en daarmee de levens van mensen. Vooral voor jonge kinderen was het zelfs dodelijk.” Schats is op een missie: ze wil bewijs vinden dat malaria hier ook in de middeleeuwen bestond door skeletten letterlijk onder de loep te nemen en te bekijken op tekenen van de parasitaire ziekte.

Ze is niet de enige die het antwoord op vragen over historische infectieziektes zoekt in de botten van onze voorouders; in het buitenland is botonderzoek gaande naar aandoeningen als de pest, tuberculose en lepra. Dat lukt steeds beter en op steeds grotere schaal doordat het arsenaal aan methodes om geheimen aan de botten te ontfutselen zich uitbreidt.

Dit is het begin van het artikel ‘Botten geven hun geheimen prijs’ te vinden in KIJK 12/2021. Deze editie ligt in de winkel vanaf 18 november tot en met 15 december.

Meer informatie:

• Nature Reviews Genetics: Ancient pathogen genomics as an emerging tool for infectious disease research
• New Scientist: Kanker kwam in middeleeuwen veel vaker voor dan gedacht
• BNR: Graven naar archeologische vondsten
• Archeologie Online: Archeologisch onderzoek toont aan: infectieziekte verspreidde zich al 4000 jaar geleden
• KIJK: Oude raadsels ontrafelen met de CT-scanner

Tekst: Anouk Broersma

Beeld: Rachel Schats

Ben je geïnteresseerd in de wereld van wetenschap & technologie en wil je hier graag meer over lezen? Word dan lid van KIJK!