Sommigen denken dat ze dood zijn, anderen geloven dat ze twee lichamen hebben, en weer anderen weten zeker dat hun geliefde een dubbelganger is. Zie hier de vreemde symptomen die gepaard gaan met enkele zeldzame psychische kwalen. Kan het echt, aangevallen worden door je eigen hand?

Syndroom van Cotard: ‘Ik ben al dood’

Het is alsof je in een aflevering van The Walking Dead bent beland. Mensen met het syndroom van Cotard zijn er namelijk van overtuigd dat ze dood zijn. Of dat ze leeg zijn van binnen, dus geen hersenen, bloed of ingewanden meer hebben.

De Franse neuroloog Jules Cotard was de eerste die het syndroom optekende, in 1880. Hij beschreef patiënten, van wie er een niet meer at (“toch al dood”) en een ander in de derde persoon over zichzelf sprak (hij bestond zelf immers niet). Weer een ander wist zeker dat ze geen naam had, geen leeftijd en geen ouders. Opvallend is het rotsvaste geloof van deze patiënten in hun eigen denkbeelden. Ze staan nauwelijks open voor opmerkingen als “u kunt toch niet dood zijn, terwijl u dit vertelt”. Daarom noemde Cotard het syndroom aanvankelijk délire des négations: de waan van de ontkenningen.

Eindeloos tussen leven en dood

De ziekte is een raadsel. Gedegen wetenschappelijk onderzoek wordt bemoeilijkt doordat er maar zo weinig mensen aan lijden. In de medische literatuur zijn in totaal honderd gevallen bekend; gemiddeld zijn ze 52 jaar oud. Het zijn geen opgewekte types: negen op de tien patiënten gaan gebukt onder depressies. Ook zelfmoord, zelfverwonding of uithongering zijn geen uitzonderingen.

De aandoening, ook wel Walking Corpse Syndrome genoemd, is lastig te behandelen, al doen medicijnen soms wonderen. Ook elektroconvulsietherapie (ECT), de moderne variant van de elektroshocks uit de jaren zeventig, werkt soms goed.

Niet alle artsen zijn er trouwens van overtuigd dat het syndroom van Cotard een afzonderlijke ziekte is. Sommigen scharen het onder schizofrenie of bipolaire stoornis (vroeger: manische depressie).

Het is hoe dan ook een van de meest lugubere aandoeningen die we kennen. Sommige patiënten geloven zelfs dat ze, net als een vampier, ‘ondood’ zijn. Anders gezegd: dat ze verdoemd zijn en daarom eindeloos tussen leven en dood moeten zweven.

Lees ook: Mensen die kampen met prosopometamorphopsia zien doodnormale gezichten als demonische gelaten. Een nieuwe studie laat ons door hun ogen kijken.

Alien Hand Syndrome: aangevallen door je eigen hand

Stel je voor, je bent met iemand in gesprek en ongemerkt begint je linkerhand je blouse open te knopen. “Wat doe je?”, vraagt de ander. Je schrikt – nogal gênant dit. En hoe kan het dat je niets in de gaten had? Je maakt alles weer gauw dicht. Maar even later kun je je ogen nauwelijks geloven: je linkerhand begint alles weer open te knopen! Het overkwam een Amerikaanse vrouw na een hersenoperatie. Soms viel de hand haar zelfs aan en sloeg hij haar.

Het zijn de typische kenmerken van het Alien Hand Syndrome, waarbij het lichaamsdeel een eigen leven lijkt te leiden. Vaak grijpt het naar iets wat binnen bereik ligt, en als het beet heeft, laat het niet meer los. Soms moet de ‘trouwe’ hand met geweld de andere openen. Veel patiënten hebben het gevoel dat de afvallige hand niet van hen is. Ze hebben er geen enkele controle over.

Het kan een bijverschijnsel zijn van dementie, of het gevolg van een beroerte of een operatie waarbij een verbinding tussen beide hersenhelften wordt doorgesneden – iets wat kan helpen tegen ernstige vormen van epilepsie. Na een beroerte verdwijnen de klachten vaak binnen een jaar, maar als er dementie in het spel is, worden ze meestal erger.

Het dragen van een ovenhandschoen kan voorkomen dat patiënten zich bezeren. Is er met de hand echt geen land te bezeilen, dan wordt hij vastgebonden.

Syndroom van Capgras: kwaadaardige dubbelganger

Op de trouwdag had ze het voor het eerst in de gaten: haar man was haar man niet. Zijn tweelingbroer had zijn plaats ingenomen. Op de huwelijksfoto’s was dat volgens de vrouw goed te zien. En het bleef niet bij die ene keer. Op een dag zou de tweelingbroer, die uit was op het geld van de vrouw, zelfs een poging hebben gedaan om haar te vergiftigen. Alleen: de vrouw had geen rooie cent. Ze leefde van een uitkering. En: haar man had helemaal geen tweelingbroer.

Zie hier het syndroom van Capgras, ook wel dubbelgangerswaan genoemd, in al zijn tragiek. De patiënten weten het zeker: een of meer familieleden zijn dubbelgangers. Meestal is de partner niet echt, maar ook ouders of kinderen kunnen nep zijn.

Voor sommige patiënten – meestal zijn het vrouwen – is dit zo frustrerend en ondraaglijk dat ze er agressief van worden. Niet zelden geloven ze dat ze met oplichters te maken hebben die hun dierbaren uit de weg hebben geruimd of hebben ontvoerd. Uit een Britse studie uit 2020 bleek dat 30 procent van de patiënten weleens overgaat tot geweld, meer dan eens met een moord tot gevolg.

Dit syndroom, genoemd naar de Franse psychiater Joseph Capgras, ontstaat meestal door psychiatrische stoornissen als schizofrenie, maar ook vaak na een beroerte of hersenoperatie, of door dementie. Gelukkig bieden antipsychotica oftewel angstremmers in veel gevallen uitkomst

Alice in Wonderland-syndroom: ‘Help, ik pas niet meer in mijn slaapkamer’

Vaarwel voeten!”, roept Alice, als ze verbijsterd toekijkt hoe haar benen steeds langer worden. De tranen lopen over haar wangen en langzaam maar zeker raken haar voeten zo ver uit het zicht dat ze bijna niet meer te zien zijn. Deze scène komt uit het boek Alice’s Adventures in Wonderland (1865) van Lewis Carroll, waarin een meisje via een konijnenhol in een fantasiewereld belandt en een reeks absurde avonturen beleeft. Ze krimpt, groeit en de tijd verstrijkt volgens eigen wetten.

Maar hoe absurd is dat eigenlijk? Er zijn mensen die zichzelf en de wereld zo ervaren. Dat ontdekte de Britse psychiater John Todd in 1955 en hij bedacht de term Alice in Wonderland-syndroom. Patiënten zien zichzelf, hun ledematen of hun omgeving als kleiner, groter, verder weg of dichterbij dan werkelijk het geval is. Sommigen hebben zelfs het idee dat ze twee lichamen hebben, of dat ze zweven. Menigeen voelt zich vervreemd van zichzelf of van de realiteit en beleeft de tijd anders.

Het klinkt misschien als een freaky stoornis die slechts incidenteel voorkomt, maar dat valt nog te bezien. Uit meerdere studies blijkt dat een op de twintig tieners de vervormde waarnemingen uit eigen ervaring kent.

Beangstigend, zeker, maar niet gevaarlijk. De klachten verdwijnen vanzelf, al kan dat jaren duren. Hoe ze ontstaan, is niet bekend, maar veel symptomen overlappen met die van migraine en epilepsie. Drank of drugs kunnen ook een rol spelen.

Er gaan geruchten dat Lewis Carroll, de schuilnaam van Charles Dodgson, aan de paddo’s zat. Anderen denken dat Dodgson, die migraineaanvallen had, aan het syndroom moet hebben geleden. Anders zou het verhaal van Alice nauwelijks te verzinnen zijn.

Deze en meer zeldzame psychische en neurologische kwalen staan ook in KIJK 2/2021.

Tekst: Maurice Timmermans

Openingsbeeld: Paul Mcerlean/Eyeem/Getty Images

Ben je geïnteresseerd in de wereld van wetenschap & technologie en wil je hier graag meer over lezen? Word dan lid van KIJK!