Ben je geïnteresseerd in de wereld van wetenschap & technologie en wil je hier graag meer over lezen? Word dan lid van KIJK!
Filosofen denken er al minstens sinds de oudheid over na: in hoeverre heeft de mens een vrije wil? De afgelopen jaren mengden hersenwetenschappers zich in het debat. Nee, de vrije wil bestaat niet, zeggen zij stellig. Hebben ze gelijk?
Je kiest ’s ochtends wat je aantrekt en wat je op je brood smeert, op het werk beslis je met welke klus je begint en ’s avonds hak je misschien nog even de knoop door waar de volgende vakantie heengaat. We rollen dagelijks van keuzemoment naar keuzemoment, maar kiezen we wel écht?
Vrije wil is een illusie, hoorden we de afgelopen jaren vanuit de hoek van de hersenwetenschappen. We dénken dat we bewuste keuzes maken, maar ondertussen beslist het onbewuste brein lekker op de automatische piloot. Wacht even, zeggen anderen, het een sluit het ander niet uit. In hoeverre hebben we een vrije wil? En zal de wetenschap daar ooit echt antwoord op kunnen geven?
Lees ook:
Eén vingerbeweging
Dé studie die telkens opduikt in het vrije-wil-debat is die van de Amerikaanse neurowetenschapper Benjamin Libet. In de jaren tachtig vroeg hij proefpersonen naar een speciale klok met één wijzer te kijken en hun vinger te bewegen wanneer ze wilden. Ze moesten onthouden waar de wijzer stond op het moment dat ze de beslissing namen, dus nog voor de beweging. Libet bestudeerde ondertussen hun hersenactiviteit, waaruit tot zijn eigen verbazing bleek dat het brein al 350 milliseconden vóór de bewuste beslissing in de startblokken stond.
Libet kon slechts met ongeveer 60 procent zekerheid de beweging voorspellen, maar in 2011 zagen onderzoekers al met 80 procent zekerheid de vingerbeweging 700 milliseconden eerder aankomen dan de proefpersonen zelf. Uit andere studies blijkt dat ook vrij goed uit ons brein valt af te lezen of we op een linker- of een rechterknopje gaan duwen. Is dat het bewijs dat vrije wil een illusie is?
Ja, zeggen veel hersenwetenschappers. Ons brein heeft de touwtjes in handen en ‘beslist’ via allerlei automatische processen; onze bewuste gedachten hobbelen daar slechts achteraan. Nee, zeggen veel filosofen, zo simpel ligt het niet. ‘Onbewust’ kiezen is niet per se hetzelfde als ‘onvrij’ kiezen; de beslissing komt nog steeds vanuit jou.
En trouwens, een vinger bewegen in een experiment, wat zegt dat nou eigenlijk over het dagelijks leven? “Proefpersonen hebben in zo’n studie geen reden om te handelen, behalve dan dat de onderzoeksleider het aan hen vraagt”, zegt psycholoog en filosoof Lieke Asma (Munich School of Philosophy). Dat heeft niets te maken met normale beslissingssituaties, zoals ‘waar ga ik heen op vakantie?’. “Zelfs als iemand in een experiment zou kunnen voorspellen welk land ik kies – en het is de vraag of dat kan – sluit dat niet uit dat ik vrije wil heb.”
Optelsom
Wat de meeste filosofen betreft zijn er verschillende soorten ‘vrijheid’, en is de soort waarbij je brein voor jou beslist wanneer je op een knopje drukt níet waarover we ons druk zouden moeten maken. Hoogleraar cognitiefilosofie Marc Slors (Radboud Universiteit Nijmegen) definieert de vorm die hij belangrijker vindt als ‘handelen om je eigen redenen’. Hij vindt het daarbij interessanter om te kijken naar keuzes op de langere termijn. “Je bent bijvoorbeeld onvrij als je handelt vanuit een verslaving. Een verslaafde heeft geen controle over wat hij doet en komt vaak geen stap verder als hij bewust probeert van de drugs af te blijven.” Wie uit een verslaving weet te komen, heeft een vorm van vrijheid teruggekregen.
Of een theoretischer voorbeeld van onvrij handelen: je verdiept je in de standpunten van alle politieke partijen, besluit op partij A te stemmen en kruist in het stemhokje ineens toch partij B aan. Dan doe je, om wat voor reden dan ook, iets wat niet je eigen keuze was.
Veel hersenwetenschappers stellen echter dat je ook niet uit vrije wil handelt als je wél volgens plan op partij A stemt. Hoogleraar cognitieve neurowetenschap Victor Lamme (Universiteit van Amsterdam) beschrijft onze voorkeuren in zijn boek De vrije wil bestaat niet als een “optelsom van alles waar we in het verleden aan zijn blootgesteld”; van de genen die je kreeg bij de verwekking tot alles wat je daarna hebt meegemaakt. Tel daar de effecten bij op van andere onbewuste invloeden, zoals reclame of meningen van vrienden, en je krijgt volgens Lamme een simpel beeld van de ‘menselijke beslissingsmachine’.
Het quantumbrein
Al lijken ze schaars, er bestaan nog hersenwetenschappers die geloven in vrije wil. Yaïr Pinto (Universiteit van Amsterdam) moet weinig hebben van de manieren waarop filosofen vrije wil definiëren, maar weigert ook mee te gaan in het idee van zijn collega’s dat het een illusie is. Al snapt hij hen wel. “Het alternatief is geloven dat er toch iets ‘anders’ is aan de mens, dat er iets gebeurt in het brein waar we nog geen weet van hebben.”
Dat zou best het geval kunnen zijn, denkt Pinto, en hij hoopt dat ooit te kunnen bewijzen met behulp van quantummechanica. Een van de mysterieuze eigenschappen van quantumdeeltjes is dat ze zich als golven én als deeltjes kunnen gedragen, en dat dit gedrag verandert als je het probeert te observeren. En dan is het ook nog onvoorspelbaar wáár in de ruimte een quantumdeeltje als deeltje zichtbaar wordt. Pinto: “Als er zoiets als vrije wil bestaat, dan is er in dat willekeurig proces van de quantummechanica een opening voor een persoon om het proces fundamenteel te veranderen.” Anders gezegd: we zouden dan met ons brein de uitkomst kunnen beïnvloeden, waardoor die niet meer willekeurig is.
Pinto denkt dat dit valt te testen door quantumdeeltjes in de vorm van infrarood licht door het brein te schieten en te meten hoe ze er aan de andere kant uit komen. “Vervolgens geef je de proefpersoon feedback door de resultaten op een computerscherm te laten zien en te zeggen: doe iets om dit resultaat te veranderen, het maakt niet uit hoe. Als je directe controle over de materie in je brein hebt, zou je dat in de resultaten terug moeten zien. Dan zou je de fotonen (lichtdeeltjes, red.) kunnen beïnvloeden en is de manier waarop ze deeltjes worden niet meer random.”
Bestaat er geen vrije wil, dan maakt het volgens de hypothese van Pinto geen enkel verschil of je die fotonen door een menselijk brein of door een sinaasappel schiet.
Eindeloos vrije-wil-debat?
In de tussentijd, zonder hard wetenschappelijk bewijs, blijft het debat een moeras aan visies en argumenten die langs of door elkaar lopen. Wordt de discussie ooit echt beslecht?
Neurowetenschapper en psycholoog Simon van Gaal (Universiteit van Amsterdam) denkt van niet. “Of misschien gaan mensen het idee meer accepteren, zonder er verdrietig van te worden. De vraag ‘wat is het leven?’ werd ooit ook veel gesteld. Toen gingen mensen dingen ontdekken over de biologie van organismen en nu stellen we die vraag niet vaak meer, ondanks dat we het antwoord nog steeds niet precies weten. Misschien wordt de vraag of we vrije wil hebben uiteindelijk ook minder relevant.
Dit is een ingekorte versie van een artikel uit KIJK 4-2020.
Tekst en bronnen: Anouk Broersma is wetenschapsjournalist. Voor dit artikel las zij onder andere: Damien Crone & Neil Lev: Are free will believers nicer people? (four studies suggest not), Social psychological and personality science (2018) | Victor Lamme: De vrije wil bestaat niet, Bert Bakker (2011) | Marc Slors: Dat had je gedacht!, Uitgeverij Boom (2012).
Beeld: Shutterstock, Bewerking: Bert Van Den Broek/IDETIF