Nederlands onderzoek behoort tot de wereldtop. Daarom laat KIJK-redacteur Laurien Onderwater je in deze rubriek elke maand kennismaken met een wetenschapper van eigen bodem. Deze keer: Marjolein van Egmond bestudeert antistoffen en hun rol bij auto- immuunziektes en kanker.
Grote kans dat je Marjolein van Egmond in de afgelopen twee jaar voorbij hebt zien of horen komen op televisie, radio of in de krant. Opeens werd de hoogleraar oncologie en ontsteking aan Amsterdam UMC gevraagd om bij elk coronanieuwtje duiding te geven. Daar had ze tijdens de lockdown, toen het onderzoek en het reizen voor werk op een lager pitje stonden, gelukkig tijd voor.
Nu is de immunoloog, die medische biologie aan de Universiteit Utrecht studeerde, echter weer helemaal aan de slag voor de universiteit en zitten er altijd te weinig uren in een dag. Ik spreek haar in het Science Café in Amsterdam, een dag voor ze naar Boston vliegt om op een congres te spreken.
Lees ook van Onderwater Ondervraagt:
Eurekamoment
Eerst even een lesje immunologie. Als een schadelijk virus of bacterie je lichaam binnendringt, maakt het afweersysteem als reactie daarop antistoffen aan. Die antistoffen – ook wel immunoglobulinen genoemd – zijn Y-vormige eiwitten. Met de ene kant binden ze aan moleculen op ziekteverwekkers, met de andere kant binden ze aan de receptoren (een soort antennes op het oppervlak) van afweercellen. Receptoren kunnen remmen of activeren. Bij activatie worden er binnen in de afweercel signalen doorgegeven die kunnen leiden tot het vernietigen van bacteriën of virussen.
Antistoffen komen in vijf verschillende smaken: immunoglobuline A, D, E, G en M. Van Egmond focuste zich tijdens haar promotieonderzoek aan het UMC Utrecht op immunoglobuline A (IgA). De antistoffen zitten in de slijmvliezen van ons lichaam en beschermen de binnenkant van de neus, mond, keel, longen, het maag-darmkanaal en de geslachtsorganen tegen ziekteverwekkers.
Mooiste dag
Althans, dat weten we nu. “Toen ik mijn promotieonderzoek deed, was er nog niet veel bekend over IgA en de receptor op de afweercellen waaraan IgA bindt. De antistof werd gezien als een passief molecuul dat in de darmen zat en geen afweerreactie uitlokte.” Geen gekke gedachte, aangezien er miljarden goede bacteriën in de darmen zitten en je niet wil dat het immuunsysteem daar continu op reageert. Het heersende idee was dan ook dat de IgA-receptor stopsignalen gaf; de afweercellen gingen geen bacteriën te lijf.
Alleen strookte dat totaal niet met wat Van Egmond in haar labexperimenten zag. “Ik zag juist dat IgA heel actief was en een ontstekingsreactie veroorzaakte zodra de stof aan zijn receptor bond. Ik kon dit maar niet verklaren.” Toen ze dat na drie jaar nog steeds niet had uitgevogeld, wilde ze de handdoek in de ring gooien. “Drie jaar lang sta je elke dag in het lab en nog heb je niet kunnen ontdekken wat er nou precies gebeurt. Toen dacht ik echt: ik stop met de wetenschap.”
Niet lang daarna deed ze een toevallige ontdekking die alles op losse schroeven zette. Samen met een collega kwam ze erachter dat gespecialiseerde afweercellen in de lever (zogeheten kupffercellen) ook de IgA-receptor hebben. De belangrijkste rol van deze cellen is het verwijderen van bacteriën uit het bloed die zijn binnengedrongen vanuit de darmen. “Toen klopte alles. In de darmen heeft IgA een passievere rol, maar in de lever moet de antistof wel een actieve rol aannemen.” De opluchting was destijds groot bij de immunoloog: “Dat was nog steeds de mooiste dag van m’n leven.” Én het moment waarop ze besloot om in de wetenschap te blijven.
Dogma veranderen
IgA heeft ze sindsdien nooit meer losgelaten; nog steeds verricht haar team er onderzoek naar. En dan vooral naar de rol van de antistof in kanker en auto-immuunziektes. “We hebben bijvoorbeeld ontdekt dat sommige auto-immuunziektes ontstaan doordat het lichaam IgA tegen de eigen cellen aanmaakt, waardoor ze worden vernietigd. Maar nog altijd meten veel artsen alleen de niveaus van andere antistoffen in patiënten en laten ze IgA buiten beschouwing, omdat ze die antistof volkomen irrelevant vinden. Het blijft lastig het dogma te veranderen dat IgA passief is.”
Zelf heeft de hoogleraar overigens geen tijd meer om in het lab te staan, hoe jammer ze dat ook vindt. Naast het geven van leiding aan haar onderzoeksgroep, het bijwonen van congressen en het aanvragen van beurzen, is Van Egmond al enkele jaren bezig met het schrijven van een boek. “Na afloop van mijn oratie (een plechtigheid waarbij een nieuw benoemde hoogleraar het ambt officieel aanvaardt, red.) kwam iemand me feliciteren en zei: ‘Je hebt er nou twintig jaar over gedaan om het hoogst haalbare te bereiken. Wat ga je de komende twintig jaar doen?’ Dat was een confronterende vraag, maar hij zette me ook aan het denken. Ik vind publieksvoorlichting heel leuk, dus daar wilde ik iets mee.”
Zo ontstond het idee voor Het kankerboek, waarin Van Egmond uitlegt hoe kanker ontstaat en hoe wetenschappers en artsen proberen deze ziekte te bestrijden. Belangrijk hierbij is dat het voor iedereen begrijpelijk moet zijn, benadrukt ze. “Ik schrijf het op een KIJK-manier.”
Deze aflevering van Onderwater Ondervraagt staat ook in KIJK 1/2023.
Openingsbeeld: KTS DESIGN/SPL/GETTY IMAGES