Als ergens iets onverklaarbaars of geheimzinnigs gebeurt, zijn er altijd mensen die roepen dat het om een samenzwering gaat. Waarom mogen we bijvoorbeeld niet weten dat we op een platte aarde leven?

De zaak

Begin 2016 ontketende  ene TigerDan925 een heuse internetrel door een filmpje op YouTube te zetten waarin hij ontkent dat de aarde plat is. Nogal vreemd, want hij behoorde tot de club Flat Earth Society. Maar nu zet hij de leden daarvan ineens te kijk en maakt ze zelfs uit voor leugenaars. Die zijn daar niet blij mee: in de duizend-plus commentaren onder het filmpje wordt hij meermaals een verrader genoemd.

Even later krijgt de Amerikaanse rapper B.o.B. het aan de stok met de beroemde astrofysicus Neil deGrasse Tyson. In een reeks tweets klaagt B.o.B. namelijk over hoe de overheid, en dan vooral de NASA, geheimhoudt dat de aarde eigenlijk zo plat is als een pannenkoek. Hilariteit alom.

De twee voorvallen illustreren vooral dit: het is anno nu nog prima mogelijk om te geloven dat de aarde niet rond is. Op diverse fora discussiëren aanhangers van de platte-aarde-theorie bloedserieus over de implicaties ervan voor de zwaartekracht, Einsteins theorieën en ons zonnestelsel. Dat ruimtefoto’s en ander beeldmateriaal overduidelijk een bolle aarde laten zien, vinden deze mensen blijkbaar niet overtuigend.

De geruchten

Eerst die ruimtefoto’s. Wie maakt die? Juist, de NASA. Omdat bijna geen enkele aardbewoner zelf naar het heelal kan reizen, beslist de NASA over het beeldmateriaal dat de rest van de wereldbevolking te zien krijgt, aldus de Flat Earth Society (FES) op zijn website. Daarmee komen we meteen tot de kern van het complot. Want waarom zouden organisaties als de NASA de boel neppen? Nou, omdat het tijdens de Koude Oorlog, toen de Amerikanen en de Russen in de zogenoemde space race waren verwikkeld, goedkoper was om een ruimtefoto te faken dan echt mensen op de maan te zetten en ze te vragen om daarvandaan een kiekje van de aarde te nemen. Uit pure onkunde koos de NASA voor een ronde aarde, naar het model van Galileo Galilei.

Boven het ruimtestation ISS is de kromming van de aarde duidelijk te zien. Of is het alleen maar een lenseffect, zoals de flat-earthers beweren?

Als ooit uitkomt dat al die ruimtemissies nooit hebben plaatsgevonden, stort het imago van de VS in elkaar. Weg aanzien. Weg wereldmacht. Nogal wiedes dus dat wetenschappers als deGrasse Tyson, die voor hun baan afhankelijk zijn van dit zogenaamde succesverhaal, liever de NASA-verzinsels geloven dan de bewijzen van de Flat Earth Society.

De aarde is volgens de flat-earthers niet zomaar plat. Ze halen er complexe ideeën bij om hun theorie te onderbouwen. Een cruciaal punt daarbij is de rand van de aardschijf, waar je op oude prenten weleens schepen vanaf ziet kukelen. Maar waar ligt die rand dan? Daarvoor is een wereldkaart vanuit het platte-aarde-perspectief nodig. Die ziet er ongeveer uit als het logo van de Verenigde Naties (volgens de FES trouwens een teken dat die organisatie ook in het complot zit).

Op deze kaart ligt de Noordpool in het midden van een cirkelvormige plaat. De rand ervan vind je door vanaf de Noordpool – het centrum – in welke richting dan ook te vertrekken. Je zult dus altijd zuidwaarts reizen, tot je bij Antarctica komt. (Zie afbeelding bovenaan) En dat is dan de rand, zeggen platte-aarde-gelovigen. Maar Antarctica vormt met zijn hoge bergen en ijswanden een soort alles omringende muur. Geen enkel schip kan dus van de aarde donderen.

De eerste uitgesproken platte-aarde-aanhangers haalden Bijbelpassages aan als bewijs. Deze vierkante badkuip-aarde uit 1893 is gelardeerd met citaten uit Bijbelboeken als Exodus, Jesaja en Openbaring.

Een ander punt van de platte-aarde-theorie: omdat de bergen van Antarctica rondom de aardschijf omhoog rijzen, bestaat de Zuidpool niet. Alle expedities daarheen zijn net als alle ruimtevluchten gewoon in scène gezet. Op Antarctica vind je slechts ‘wetenschappers’ (meestal NASA-medewerkers) die er helemaal geen onderzoek doen, maar moeten verhinderen dat iemand over de wanden klimt.

Los hiervan menen de Flat Earth Society en zijn aanhangers dat ook in het dagelijks leven de bewijzen voor de platheid van de aarde voor het oprapen liggen. Kort samengevat komen ze allemaal op hetzelfde idee neer: de wereld ziet er niet bol uit en we gedragen ons ook niet alsof dat zo is. Wegen zijn recht en bouwbedrijven hoeven geen rekening te houden met de kromming van de aarde om ze aan te leggen. De platte-aarders geven wel toe dat schepen achter de horizon verdwijnen. Maar dat is een optische illusie, te wijten aan onze gebrekkige ogen. In werkelijkheid zakken de schepen niet achter de horizon. Met een verrekijker zie je ze weer, voor zover het niet te heiig is. Enzovoort.

De feiten

Allemaal interessante punten, maar het bewijsmateriaal rammelt flink. Neem bijvoorbeeld die schepen aan de horizon: met een verrekijker haal je weliswaar details terug die met het blote oog niet te zien zijn, maar als een schip verder dan een kilometer of zes is verwijderd, begint de onderkant toch echt achter de horizon te verdwijnen. Van schepen die tientallen kilometers verderop varen, zie je alleen nog de masten en de radarantennes. Dat wijst erop dat het aardoppervlak wel degelijk afbuigt.

Toegegeven: zonder een zee met schepen in de buurt is het lastig om die kromming waar te nemen. Daarvoor is het effect te subtiel: objecten zakken na de eerste paar kilometer slechts enkele centimeters onder de horizon, en met bomen, gebouwen, hoogteverschillen en andere grilligheden in het landschap valt zo’n klein verschil nooit op. Pas op 20 tot 30 kilometer afstand duiken objecten tientallen meters onder de horizon. Maar er zijn nauwelijks plekken waar je ongehinderd zo ver kunt kijken.

Schepen die achter de horizon verdwijnen, zijn volgens platte-aarde-aanhangers slechts een optische illusie. Een verrekijker doet dat effect teniet – als je in staat bent tot zelfbedrog.

Dat het met eigen ogen moeilijk te geloven is dat de aarde bolvormig is, bleek uit een uitzending van het satirische programma De Ideale Wereld op de Vlaamse zender Canvas. Het kostte presentator Luc Haekens weinig moeite om de bewoners van het stadje Tienen te overtuigen van een platte aarde. “Ik zie het afbuigen niet zo”, zegt er een. En die wereldbol die ze je op school voorschotelen, meent een ander, “was er gewoon om ons dat wijs te maken”.

Maar wie verder doordenkt en scherpere vragen stelt, kan niet aan de conclusie ontkomen dat de aarde een bol is. Neem de sterrenbeelden: op het noordelijk halfrond zie je een ander deel van de nachtelijke hemel dan op het zuidelijk halfrond. Dat is moeilijk te verklaren als we met zijn allen op een platte schijf zitten en dezelfde kant op kijken: iedereen zou dan altijd dezelfde sterrenhemel zien. Hetzelfde probleem geldt voor het zonlicht. Op een platte schijf zou je dat altijd zien; er zou geen dag- en nachtcyclus zijn. Om dat weg te verklaren, wringen platte-aarde-gelovers zich in een zoveelste malle bocht: de zon zal wel als een zaklantaarn werken, beweren ze, en hij verlicht slechts bepaalde delen van de aardschijf.

Schaduwen zijn op aarde niet overal even lang. En ook dat is raar wanneer de aarde plat zou zijn. Want met de zon op grote afstand zouden zonnestralen de aardschijf juist altijd onder dezelfde hoek raken. Maar sommige zonnestralen bereiken het oppervlak onder een steilere hoek dan andere, wat betekent dat we op een bol leven. Geleerden weten dat overigens al heel lang: aan de hand van deze schaduwhoeken berekende de Griek Eratosthenes twee eeuwen voor het begin van onze jaartelling de ronding en de omtrek van de aarde. En hij zat er niet ver naast, weten we nu.

Wetenschappers op Antarctica. Pardon, bewakers van de rand van de aarde, volgens platte-aarde-aanhangers. © Frans Lemmens/Getty Images

Ook hier proberen platte-aarders zich op een vreemde manier uit te redeneren. Ze stellen dat de zon eigenlijk heel klein is en hoogstens een paar duizend kilometer van de aarde staat, zodat de stralen op sommige plekken toch schuin aankomen. Leuk bedacht, maar het gooit het beeld van ons zonnestelsel zo overhoop dat er zelfs een compleet nieuwe theorie voor de zwaartekracht nodig zou zijn om het een en ander te verklaren.

De zwaartekracht ligt trouwens zo moeilijk binnen de Flat Earth Society dat hij er een eigen discussieplek heeft gekregen. Bij een bolle aarde is de zwaartekracht namelijk volkomen logisch: er bevindt zich een gigantische massa onder onze voeten. Op een platte aarde daarentegen wordt de zwaartekracht buitengewoon vreemd; alles zou richting het midden van de schijf worden getrokken, rekende het astrofysica-simulatiebedrijf Yeti Dynamics uit. Anders gezegd: zwaartekrachttechnisch bevindt de Noordpool zich dan op de bodem van een kuip. Wie naar het zuiden loopt, heeft het gevoel tegen een heuvel op te klimmen die steeds steiler wordt. In Zuid-Afrika zou je zonder klimapparatuur de straat niet kunnen oversteken. Een zwaartekrachttheorie die dit allemaal oplost, heeft de Flat Earth Society nog niet bedacht.

Zaak gesloten?

Eigenlijk wel natuurlijk. Het mag duidelijk zijn dat we het idee van een platte aarde niet serieus hoeven te nemen, en vooral hierom: alle puzzelstukjes aan kennis over de wereld sluiten veel naadlozer op elkaar aan wanneer we uitgaan van een bolle aarde. Als je vrijwel elke natuurwet moet gaan herschrijven om een platte aarde mogelijk te maken, wordt het tijd om die zolderkamertheorie uit het raam te mikken.

Toch zullen de platte-aarde-gelovigen niet zomaar uitsterven. Zolang het intuïtief voelt alsof de aarde plat is en mensen graag overheidsorganisaties als de de NASA wantrouwen, heeft de Flat Earth Society geen gebrek aan volgelingen. Mensen als B.o.B. dus. Zijn debat met Neil deGrasse Tyson ontaardde trouwens in een muzikale fittie: de rapper draaide een platte-aarde-nummer in elkaar, waarna de astrofysicus met enig gevoel voor humor met een science slam op Comedy Central verscheen. Nee, in dit samenzweringsverhaal gaat niemand over lijken.

Tekst: Ronald Veldhuizen

Beeld (header): Elkysium/Flat Earth Society