Binnenkort verschijnt er nieuw onderzoek van het Trimbos-instituut over het aantal jongeren dat e-sigaretten rookt. Aan de Volkskrant liet onderzoeker Esther Croes al weten dat de populariteit ervan onder jongeren “zorgwekkend hoog” is. Om die reden besloot Australië eerder dit jaar de verkoop van e-sigaretten te verbieden. En de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk spreken van een ‘vaping-epidemie’ onder jongeren.

De e-sigaret is een vernuftig stukje techniek dat een vloeistof omzet in een damp die gebruikers inademen. Deze damp lijkt minder ongezond dan sigarettenrook, want er zit bijvoorbeeld geen teer in. Maar helemaal gezond lijkt het toch ook niet. Wat weten we over de gevaren van vapen?

Noot van de redactie: het artikel hieronder stond ook in KIJK 1/2020. De genoemde cijfers zijn (voor zover er nieuwe data zijn) voor deze webversie geüpdatet en enkele nieuwe inzichten zijn toegevoegd.

Bij het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) in Bilthoven nemen ze het zekere voor het onzekere. Op de toegangspoort hangt een bordje met de tekst: ‘Roken (ook de e-sigaret) is alleen toegestaan in de daarvoor bedoelde abri’s.’ Net als de rokers zijn de dampers – de gebruikers van de e-sigaret – naar buiten verbannen. Maar in een van de gebouwen wordt toch stevig gedampt. Rookrobots zuigen aan e-sigaretten voor de analyse van de chemische samenstelling van de damp. Op deze werkplek helpen onderzoekers helderheid te scheppen in een in nevelen gehulde materie.

Sinds kort leggen artsen de link tussen de e-sigaret en gezondheidsproblemen. Het onderzoek naar dit verband loopt volop, maar wetenschappers kunnen er maar moeilijk vat op krijgen. Er is namelijk nog weinig bekend over waarom de e-sigaret schadelijk is voor de gezondheid.

En dit terwijl het apparaat steeds meer mensen ziek maakt of zelfs doodt. In de Verenigde Staten stond de teller eind begin 2020 op ruim 2807 ernstig zieke mensen (77 procent jonger dan 35 jaar) en 68 overleden (cijfers van 18 februari november 2020). En ook in ons land krijgen mensen longproblemen van de e-sigaret.

NB: De enorme toename van ernstig zieke mensen door e-sigaretten in de Verenigde Staten is afgevlakt. Later in dit artikel lees je waarom.

Maar terwijl bewijzen voor de schadelijkheid toenemen, lijkt het apparaat populairder dan ooit sinds de Chinees Hon Lik in 2003 de huidige variant van de e-sigaret op de markt bracht. Apotheker Lik wilde mensen van het roken afhelpen door ze alleen de verslavende nicotine te laten dampen en niet het schadelijke teer. En daar kan het apparaat inderdaad voor sommigen bij helpen. Echter, steeds vaker grijpen vooral jongeren naar de e-sigaret terwijl ze daarvoor niet rookten.

Als er nicotine in de e-sigaret zit, raken ook zij verslaafd en worden daarmee een mogelijke prooi voor de aloude schadelijkere sigaret. Uit een rapport van Health Behaviour in School-aged Children (HBSC) uit 2021 blijkt dat 14,1% van de Nederlandse scholieren tussen 12 en 16 jaar wel eens een e-sigaret heeft gebruikt. Maar in de enquête werd gevraagd naar e-sigaretten, terwijl jongeren de apparaten meestal vapes noemen en de term e-sigaret niet kennen. Volgen het Trimbos-instituut zijn de eigenlijke cijfers daarom hoger. Binnenkort publiceert het Trimbos eigen resultaten.

Kortom, de e-sigaret is populair onder jongeren maar lijkt niet geheel onschuldig en gezond. Wat weten we inmiddels over zijn effecten en schadelijkheid?

Wie vond de e-sigaret uit?

Al bijna een eeuw wordt aan verdampers als alternatief voor de sigaret gewerkt. De doorbraak kwam van de Chinese apotheker Hon Lik (Shenyong, 1951). Hij vond de moderne e-sigaret uit. Lik raakte op 18-jarige leeftijd verslaafd aan roken. Nadat zijn vader aan longkanker was overleden, zocht hij een alternatief voor de sigaret. In 2003 had hij zijn e-sigaret klaar en vroeg hij patent aan in China, de VS en de EU. Vooral in Noord-Amerika en Europa won de e-sigaret snel aan populariteit. Dit gebeurde aanvankelijk precies zoals Lik hoopte: als vervanging van roken. Inmiddels weten we dat menige starter jong is, eerder niet rookte en de kans loopt ziek te worden. Voor de Chinese overheid was dit in oktober 2019 reden de online-verkoop van e-sigaretten te verbieden.

Bizarre smaakstoffen

Van de e-sigaret bestaan inmiddels verschillende generaties, maar die werken op een vergelijkbare manier. Ze bevatten een reservoir met daarin de dampvloeistof. Een poreus materiaal, bijvoorbeeld een watje, transporteert de vloeistof via capillaire werking in de richting van een gloeidraad. De warmte van de gloeidraad verdampt de vloeistof met alle ingrediënten. Vervolgens condenseert die gasvormige damp, waardoor een inhaleerbare nevel van druppeltjes ontstaat.

De dampvloeistof bestaat voornamelijk uit propyleenglycol en glycerol, twee stoffen die zijn toegestaan als voedingsadditief. Je kunt ze dus veilig eten, maar dat zegt niets over hun veiligheid in de longen. “Er zijn geen wettelijke eisen die fabrikanten van dampvloeistoffen verplichten om aan te tonen dat je toegestane voedingsadditieven veilig kunt inademen”, zegt toxicoloog Yvonne Staal van het RIVM.

Over de redenen voor het gebruik van propyleenglycol en glycerol vertelt Wouter Visser, als biochemicus eveneens werkzaam bij het RIVM: “Beide stoffen hebben een kookpunt dat vergelijkbaar is met dat van nicotine, zodat alle drie de stoffen ongeveer tegelijkertijd in de e-sigaret verdampen. Bovendien zijn de vloeistoffen stroperig, waardoor ze niet makkelijk uit de e-sigaret lekken. Ook is relatief weinig energie nodig om ze te verdampen.”

Inmiddels zijn er voor de e-sigaret duizenden verschillende dampvloeistoffen met honderden toegevoegde ingrediënten, vooral smaakstoffen, op de markt. “Ansjovis is de meest bizarre smaak die we tot nu toe vonden”, zegt Visser, die het flesje aangeeft om eraan te ruiken. Er stijgt inderdaad een penetrante vislucht uit op, en het is zeker niet de geur van verse vis.

Update: Vanaf 1 januari 2024 zijn alle e-sigaretten met een smaakje behalve ‘tabakssmaak’ in Nederland verboden. 

Over het effect in de longen van al die smaakstoffen in de dampvloeistof is weinig bekend, op een paar uitzonderingen na. Staal: “Kaneelaldehyde bijvoorbeeld is schadelijk voor de longen (denk aan de cinnamon challenge die voornamelijk tieners uitvoerden op het internet, red). Ook butaandion, een smaakstof in popcorn, blijkt er schade aan te richten. Mensen die met butaandion werken, lopen kans op een bronchiolitis obliterans.” Die ziekte met zijn Harry Potter-achtige naam maakt mensen benauwd. Door ontstekingen ‘verdwijnen’ delen van hun kleinste luchtwegen. In het laboratorium van het RIVM zag Visser verder dat door het verwarmen van propyleenglycol en glycerol giftige en kankerverwekkende aldehydes, zoals formaldehyde, vrijkomen. “Hoe warmer de gloeidraad in de e-sigaret wordt, hoe meer aldehydes ontstaan. Uiteindelijk zijn het er zoveel dat de damp zelfs een vieze smaak krijgt. Bij de nieuwste e-sigaretten is de temperatuur van de gloeidraad daarom te regelen, waardoor er minder aldehydes ontstaan.”

Longen met littekens

Ondanks alle onzekerheden over de veiligheid van dampvloeistoffen is het toegestaan ze in te ademen, tot diep in de kleinste onderdelen van de longen, de longblaasjes. Daar blijft de damp ook. “We maten bij proefpersonen de hoeveelheid in- en uitgeademde damp”, zegt Visser. “Het blijkt dat 90 procent in het lichaam achterblijft. Dampers ervaren bovendien een prikkelend gevoel in hun keel dat lijkt op de prikkeling die ook roken geeft. Dat gevoel is het gevolg van irritatie van de luchtwegen.” Staal voegt toe: “In het algemeen is irritatie van de luchtwegen niet goed. Het leidt op termijn tot beschadigingen.”

Yasmeen Butt, patholoog van de Mayo Clinic, onderzocht het longweefsel van dampers met ernstige longklachten. Ze zag acute ontstekingen en blijvende littekenvorming in de long. Ook nam ze kapotte longblaasjes waar en andere soorten ontstekingen. Inmiddels heeft de nieuwe ziekte een naam: EVALI, E-cigarette or Vaping product use-Associated Lung Injury, oftewel: met e-sigaret en dampen geassocieerde longschade. De patiënten zijn kortademig, hebben pijn op de borst, zijn misselijk en braken.

In de Verenigde Staten experimenteren dampers met cannabisproducten die ze aan de dampvloeistof toevoegen. Dit lijkt niet goed uit te pakken: ruim 80 procent van de EVALI-patiënten gebruikte cannabisproducten. Omgekeerd: 20 procent deed dit dus niet, en kreeg toch longziektes. Visser: “De precieze oorzaak van deze aandoeningen proberen wetenschappers nu te achterhalen.”

In Nederland kregen voor zover bekend acht mensen last van longproblemen die variëren van ernstige astma-aanvallen tot bloed ophoesten, zo meldde het artsenblad Medisch Contact in oktober 2019. Een aantal van deze mensen was er toen zeer slecht aan toe. Voor de overheid was dit reden om een meldpunt te starten dat duidelijk moet maken hoe vaak EVALI in ons land voorkomt.

Update: Wetenschappers hebben in een studie (februari 2020) de longen van 51 EVALI-patiënten onderzocht. In 48 gevallen ontdekten ze vitamine E acetaat (een ingrediënt in sommige e-sigaretten met cannabis) in de longen, terwijl dit in gezonde personen niet aanwezig was. Deze stof is inmiddels uit de meeste producten verwijderd. Volgens de CDC (de Amerikaanse RIVM) is dit een van de redenen voor de afname van nieuwe ziekenhuisopnames. De instantie benadrukt dat andere stoffen in de e-sigaretten – zoals aldehydes – op lange termijn nog steeds schadelijk kunnen zijn.

Trage roes

Sommige dampvloeistoffen kunnen dus schade aanrichten in de longen. Daarnaast blijkt eventueel toegevoegde nicotine slecht voor dampers. Nicotine is niet alleen verslavend, maar veroorzaakt ook hartkloppingen en verhoogt de bloeddruk – wat een risicofactor bij hart- en vaatziektes is. Bij zwangere vrouwen is de giftige stof schadelijk voor het ongeboren kind. De hoeveelheid nicotine die in een e-sigaret wordt gebruikt, is vergelijkbaar met die van een sigaret.

De Duitse hartspecialist Klaas Frederik Franzen van het academische ziekenhuis in Lübeck liet daarom vijftien proefpersonen een sigaret roken of een e-sigaret met nicotine dampen. Na het roken van een sigaret was de bloeddruk vijftien minuten lang verhoogd en de hartslag dertig minuten. Na het gebruik van een e-sigaret met nicotine waren bloeddruk en hartslag beide gedurende 45 minuten verhoogd. Langer dus dan na het roken van een sigaret.

Visser snapt wel waarom dit gebeurt. “Het lichaam neemt nicotine uit een sigaret binnen enkele seconden op. Dit veroorzaakt een heel snelle roes. De longen nemen de nicotine uit de damp langzamer op, waardoor de roes trager op gang komt, maar het effect van de nicotine langer duurt. Je ziet dat rokers die overstappen op de e-sigaret compenseren voor die tragere roes: ze gaan langer en dieper inhaleren, zodat ze meer nicotine binnenkrijgen.”

Dat de e-sigaret ongezond is, dringt ook langzaam tot de overheid door. Zo legde die het gebruik al enigszins aan banden: de hoeveelheid nicotine in de dampvloeistof is beperkt en je moet achttien zijn voordat je de e-sigaret en de dampvloeistof (ongeacht of er nu wel of geen nicotine in zit) mag kopen. Verder is reclame voor e-sigaretten verboden. En in het Nationaal Preventieakkoord heeft de overheid afgesproken om het rookverbod in 2020 uit te breiden met de e-sigaret, met en zonder nicotine. De gedachte daarachter is dat ook dampproducten gezondheidsschade veroorzaken.

Update: Vanaf 1 januari 2024 zijn alle e-sigaretten met een smaakje behalve ‘tabakssmaak’ in Nederland verboden. 

De verwijdering van vitamine E acetaat uit e-sigaretten lijkt de schadelijke kortetermijngevolgen voor een groot deel te hebben opgelost. Maar ook sommige dampvloeistoffen kunnen de longen en keel irriteren. Wat op de lange termijn het gezondheidseffect daarvan is, is vanwege het korte leven van de e-sigaret nog onbekend. Maar de vooruitzichten zijn niet gunstig. Visser en Staal zijn het erover eens: de e-sigaret is minder schadelijk dan een normale sigaret, maar gezond is het product ook niet. “Als je niet rookt, raden we je aan om zeker geen e-sigaret te gaan gebruiken.”

Lees ook:

• Explosie voorkomen dankzij politierobot en e-sigaret

Openingsbeeld: ABD LATIF MOHD SHAAFILY/EYEEM/Getty Images

Ben je geïnteresseerd in de wereld van wetenschap & technologie en wil je hier graag meer over lezen? Word dan lid van KIJK!