Net als bij mensen, lijken ook wilde chimpansee-vrouwtjes nog vele jaren te leven nadat hun vruchtbaarheid is gestopt.

Ergens tussen de 45 en 55 jaar moeten vrouwen eraan geloven: de overgang. De befaamde opvliegers en het stoppen van de menstruatie kenmerken het einde van de vruchtbare periode. Gedacht werd dat alleen de mens en een aantal tandwalvissoorten, zoals de orka, zo’n menopauze kennen (afgezien van sommige dieren in gevangenschap). Maar dat idee wordt nu op zijn kop gezet, want onderzoekers van onder meer de University of California Los Angeles ontdekten dat ook wilde chimpansee-vrouwtjes een zogenoemde post-reproductieve periode laten zien. Ze publiceerden erover in Science.

Lees ook:

• Botten veranderen blijvend na krijgen kind
• Waarom worden mensen ouder dan chimpansees?
• Oma’s prehistorische roots

Grootmoederhypothese

De meeste dieren sterven vrij snel nadat hun vruchtbaarheid verdwijnt. Logisch natuurlijk, want je hebt dan eigenlijk geen ‘nut’ meer in het voortbestaan van de soort. Bij mensen is dat dus anders. De eierstokken worden weliswaar stilgelegd en er komen geen kinderen meer, maar als vrouw kun je nog jaren verder leven.

Een evolutionaire verklaring voor de menopauze bij mensen is lastig te geven. Sommige wetenschappers denken dat de grootmoederhypothese zou kunnen meespelen. Bij dit idee zou een oma die haar kleinkinderen (mede) verzorgt en opvoed de kans op het verspreiden van haar genen vergroten.

20 procent van hun leven

Maar nu komen Amerikaanse onderzoekers, onder leiding van Brian Wood, met een studie die dit idee mogelijk tart. In het Kibale National Park in Oeganda namen zij 185 wilde chimpansee-vrouwtjes van de Ngogo-gemeenschap in een tijdsbestek van 21 jaar onder de loep. Ze berekenden de zogenoemde post reproductieve representatie (PrP): het deel van het volwassen apenleven dat wordt doorgebracht in de fase waarbij de vruchtbaarheid is verdwenen, de post-reproductieve fase.

De meeste zoogdieren, waaronder andere wilde chimpansee-groepen, scoorden een PrP van dicht tegen de nul. Met andere worden: zijn legden vrij kort na het einde van de vruchtbare periode het loodje. Niet de Ngogo-vrouwtjes. Zij haalden gemiddeld 0,2, wat betekent dat ze zo’n 20 procent van hun volwassen leven post-reproductief is.

Hormoonveranderingen

Wood en collega’s analyseerden ook urinemonsters van 66 van de vrouwtjes (met leeftijd tussen de 14 en 67 jaar). Daaruit bleek dat de overgang werd gekenmerkt door verandering in de bloedwaardes van vruchtbaarheidshormonen. Zo gingen de concentraties van FSH en LH omhoog, terwijl die van oestrogeen en progesteron kelderden. Dat is volgens de onderzoekers vergelijkbaar met wat met menselijke vrouwen tijdens de menopauze gebeurt.

Maar, in tegenstelling tot hen, helpen chimpanseevrouwtjes niet bij de zorg voor hun kleinkinderen. Hun dochters verlaten namelijk bij het volwassen worden de geboortegroep en verbreken daarmee elk contact met hun moeder. De grootmoederhypothese gaat hier dus niet op.

Ouder dan 50 jaar

Waarom dan toch die menopauze? Wood en zijn team denken dat er sprake is van de reproductieve conflict-hypothese. Volgens deze theorie gaan de oudere vrouwtjes in een groep competitie aan met de nieuw aangekomen vrouwtjes in de groep. De oudste onder hen gooien vervolgens de handdoek in de ring en leggen hun vruchtbaarheid aan banden. Zo besparen ze energie en die kunnen ze dan weer inzetten door hun kennis en ervaring in bijvoorbeeld voedselvergaring in te zetten voor de gehele groep. Dat laatste is al bij orka’s vastgesteld, maar of dat ook voor deze Ngogo-chimpansees geldt moet nog blijken.

Een andere vraag is waarom die lange post-reproductieve fase niet is aangetoond in andere wilde chimpanseegroepen. Wood en collega’s denken dat dit kan komen doordat de Ngogo-gemeenschap het heel goed heeft: er zijn in dit nationale park weinig roofdieren, voedsel is er in overvloed en de apen hebben geen last van menselijke activiteiten zoals strooptochten en bomenkap. Dat alles maakt dat de vrouwtjes hier een stuk ouder worden dan de 50 jaar die vaak de max is bij andere chimpanseegroepen.

Beide hypotheses

Overigens betekent de vondst van een menopauze bij wilde chimpansees niet dat de grootmoederhypothese de prullenbak in kan. Volgens de onderzoekers zou het heel goed kunnen dat bij mensen beide genoemde hypotheses een rol hebben gespeeld in de evolutie van de menopauze. Het bewijs dat de overgang, met alle vervelende klachten die erbij horen, daadwerkelijk een evolutionair nut heeft, lijkt hiermee dus sterker te worden. Wellicht een schrale troost voor vrouwen die het momenteel doormaken.

“Ik wist al dat dit onderzoek in de pipeline zat”, vertelt antropoloog Kristen Hawkes van de University of Utah, de bedenker van de grootmoederhypothese. “De uitkomsten zijn erg interessant. Maar het was al bekend dat andere primaten door een menopauze gaan, áls ze tenminste lang genoeg leven. De vruchtbaarheid eindigt bij zowel mens als chimpansee rond dezelfde leeftijd, maar meestal gaat die laatste dood voor de post-reproductieve fase aanbreekt. Wat aan deze studie vooral verrassend aan is, is dat de vrouwtjes van deze gemeenschap zo lang blijven leven na de menopauze.”

Bronnen: Science, AAAS News via EurekAlert!

Beeld: Tobias Deschner

Ben je geïnteresseerd in de wereld van wetenschap & technologie en wil je hier graag meer over lezen? Word dan lid van KIJK!