Dat reuzenster Betelgeuze eind 2019 ineens stukken minder helder werd, kwam door een opgeboerde gasbel die afkoelde tot een stofwolk, precies tussen de ster en de aarde in.

Als de heldere reuzenster Betelgeuze in oktober 2019 in rap tempo zwakker wordt, reageren sterrenkundigen opgewonden. Op het dieptepunt in februari zendt de rode superreus (bijna duizend keer zo groot als de zon) drie keer minder licht uit dan eind 2019. “Voorafgaand aan de explosie als supernova kan een ster minder fel gaan schijnen”, zegt hoogleraar sterrenkunde Alex de Koter (Universiteit van Amsterdam en Katholieke Universiteit Leuven). “Dus toen Betelgeuze zoveel lichtzwakker werd, hielden we ons hart vast.”

Was ’het Grote Dimmen‘ een teken dat Betelgeuze op het punt staat om te ontploffen als supernova? In vakblad Nature geeft De Koter samen met een internationale groep sterrenkundigen een iets minder spectaculaire verklaring.

Lees ook:

• Helderheidsmysterie van Betelgeuze opgelost?
• Nieuwe deeltjesversneller kan op de maan

Stofwolk zo zwaar als Mars

“Al eerder was gezien dat Betelgeuze eind 2019 een enorme hoeveelheid gas de ruimte in blies”, vertelt De Koter. Die gaswolk bewoog precies in de richting van de aarde. De Koters team voegt daar nu metingen aan toe met de Europese Very Large Telescope (VLT) in Chili. Uit simulaties van hoeveel licht de stofwolk afving, bleek dat die ongeveer zo zwaar was als de planeet Mars.

Uit het onderzoek blijkt dat dat gas op zo’n 550 miljoen kilometer boven de ster – bijna vier keer de afstand van de aarde tot de zon – kon afkoelen zodat er stofdeeltjes ontstonden. “Die stofdeeltjes blokkeerden het licht zo goed, dat je ’s avonds zelfs met het blote oog kon zien dat de ster zwakker werd.”

“We konden zó ver inzoomen dat we Betelgeuze niet meer als lichtpunt zagen maar als schijf aan de hemel”, vervolgt de sterrenkundige. “Zo zagen we dat tijdens het Grote Dimmen vooral het zuidelijk halfrond van de ster veel lichtzwakker werd.” Het uiteenvallen van die stofwolk verklaart vervolgens dat Betelgeuze sindsdien weer is teruggekeerd naar zijn originele lichtkracht.

Kookbellen doorgeprikt

Een alternatieve verklaring kan met dit resultaat waarschijnlijk in de prullenbak. Net als onze zon heeft Betelgeuze zonnevlekken: grote kookbellen die uit het binnenste opstijgen (convectie) en die relatief kouder en donkerder zijn dan de omgeving. De Koter: “Op de zon zijn die convectiebellen relatief klein, maar op superreuzen zijn ze gigantisch, zo groot dat er maar tien tegelijk op het oppervlak passen!”

Het Grote Dimmen had dus ook een enorm koud gebied kunnen zijn dat minder licht gaf dan de rest van de ster. “Dat past alleen niet met de waarnemingen van gas dat van het oppervlak wegstroomt. Mogelijk was er wel een combinatie van effecten aan het werk: een uitgestoten gaswolk die nog eens extra hard afkoelde omdat eronder een koelere zonnevlek opkwam.”

Supernova ophanden?

Met zijn acht miljoen jaar is Betelgeuze al aardig op leeftijd. Het moment nadert dat de ster geen kernfusie meer op kan wekken en na een supernova-explosie instort tot een loodzware neutronenster. Nu al is de ster opgezwollen tot een monster dat in ons zonnestelsel alle binnenplaneten en zelfs Jupiter zou verzwelgen.

Wanneer Betelgeuze ontploft zal dat zelfs overdag zichtbaar zijn. De Koter: “De beste schattingen geven aan dat die supernova dichtbij is: binnen de 100.000 jaar.” Astronomen zitten dan op de eerste rang. Betelgeuze staat op maar 550 lichtjaar van de aarde, nog geen honderdste  van de doorsnee van de Melkweg. Dat is dichtbij genoeg om dit zeldzame verschijnsel in detail te bestuderen (de vorige supernova in onze Melkweg was in 1604), maar ver genoeg dat de straling van de explosie geen schade aanricht.

Zeldzame samenstand

Volgens Alex de Koter zullen we Betelgeuze nog wel vaker zien dimmen. Sterrenkundigen weten dat de ster pulseert in cycli van vierhonderd dagen en zes jaar. Als de hoogtepunten van die twee ritmes samenvallen en het steroppervlak instabiel is door een flinke zonnevlek, kan er weer een flinke hoeveelheid gas de ruimte in schieten.  

“Zo’n grote stofwolk ontstaat waarschijnlijk eens in de vijf à tien jaar,” denkt de Koter, “maar dat er een precies voor de ster zit, gebeurt hoogstens eens per eeuw. Zeldzaam dus, maar het is geen vooraankondiging van het einde van de ster. Natuurlijk blijven we Betelgeuze en andere rode superreuzen nauwgezet volgen, want je weet maar nooit.”

SPECS

Bronnen: Nature, ESO persbericht

Beeld: ESO

Ben je geïnteresseerd in de wereld van wetenschap & technologie en wil je hier graag meer over lezen? Word dan lid van KIJK!